17 сакавiка 2012 года, «Звязда» № 10 (139)

Пісьменніка Алега Ждана чытачы ведаюць як аўтара многіх кніг прозы, у тым ліку раманаў «Князь Мсціслаўскі», «У гасцях і дома», «Знаёмы». Ён актыўна друкуецца не толькі ў беларускіх літаратурных выданнях, але і ў маскоўскіх часопісах «Дружба народов», «Новый мир», «Наш современник», «Знамя» і іншых.

Апошнім па часе напісання творам стала аповесць «Геній», якую змясціў на сваіх старонках спачатку «Нёман», а зусім нядаўна і «Наш современник». Гэта аповяд пра таленавітага мастака, які супрацьпаставіў сябе і абставінам, і занадта многім людзям, а магчыма, нават і ўсяму грамадству.

З празаікам, драматургам, перакладчыкам Алегам Жданам гутарыць карэспандэнт «Звязды».

— Алег Аляксеевіч, у аповесці вы даследуеце жыццёвую гісторыю, характар, псіхалогію скандальна цікавага героя, які не стварае (ён жа — мастак, творца), а разбурае: міжасабовыя адносіны, свае карціны, уласную рэпутацыю. У чым была ваша звышзадача як аўтара? Вы хацелі абараніць мастака Трышку ці перасцерагчы нас ад яго?

— Шчыра кажучы, я не вельмі разумею, што такое звышзадача для пісьменніка. Задача — з гэтым больш-менш ясна. Ды і то яна часцей за ўсё канчаткова праясняецца ў працэсе работы. Я сапраўды хацеў абараніць майго недарэчнага і таленавітага героя. Хоць спачатку збіраўся заклеймаваць, нават праклясці. Быў у мяне знаёмы — вельмі адораны, разумны, адукаваны чалавек, у якога нават з маці не складваліся адносіны. Час ад часу гэтыя адносіны ўзрываліся ад узаемнага неразумення. Маці яго была цудоўная жанчына, магчыма, з ліку лепшых у гэтым свеце. І аднойчы ён плюнуў ёй у твар. Той выпадак і падштурхнуў мяне на напісанне гэтай невялікай аповесці. А калі пачаў працаваць, прыцягнуў сюды іншыя выпадкі, іншых людзей… Матэрыялу было дастаткова.

— Вы хочаце сказаць, што такія героі (ці антыгероі) сустракаюцца ў жыцці часта?

— Не буду сцвярджаць, бо няма такой статыстыкі. Але сустракаюцца, праўда? Яны цікавыя тады, калі таленавітыя. І прызнаных сярод іх не многа. Людзі часцей за ўсё не ведаюць і не хочуць ведаць сваіх геніяў і паводзяць сябе ў адносінах да іх абсалютна абыякава. Невыпадкова кажуць: няма прарока ў сваёй Айчыне…

Я быў знаёмы з некалькімі надзвычай таленавітымі людзьмі, і ўсе яны былі вельмі адзінокімі. Грамадству прыносілі карысць, а вось сваім блізкім даволі часта — шкоду (праўда, не ўсе).

Але вернемся да майго героя. Я не настойваю, што ён геній. Назва аповесці — гэта яшчэ не сцвярджэнне. Не пра генія размова, а пра чалавека, які лічыць сябе геніем. І выстаўляе да людзей занадта высокія патрабаванні. Але і да сябе — таксама.

— Як вы лічыце, такі эгацэнтрызм, як у Трышкі…

— Ён, хутчэй за ўсё, уласцівы любому таленту. Іншы раз эгацэнтрызм вельмі кідаецца ў вочы. Калі не — гэта і ёсць разумныя межы. І лічыцца з такой асаблівасцю даводзіцца, бо нічога не зробіш — талент. Мы і лічымся. Іранізуем, насміхаемся, нават злуемся, але — лічымся.

— У тым, што ён — геній, Трышку пераканала маці. (Цытуем яе: «Хлопчык жа — геніяльны, гэта само сабой…».) Яго маці — падкідыш, а ён — незаконнанароджаны, чалавек «без кораня, без традыцыі». Маці, хутчэй за ўсё, шукала кампенсацыю сямейнай неўладкаванасці — гэта было яе права. Але звернем увагу: неўладкаванасць у жыцці часта суправаджае сапраўды таленавітых людзей, нават сапраўдных тытанаў думкі. Прыкладаў колькі хочаце. Ці ёсць тут нейкая заканамернасць?

— Думаю, што ёсць. Геній патрабуе разумення, як мы ўжо казалі. А яго не заўсёды жадаюць разумець. Я і сам толькі ў канцы аповесці зразумеў майго героя і дараваў яму. Спадзяюся, што і чытачы адчуюць яго пэўную абаяльнасць, альбо, як зараз часта кажуць, — харызму.

— Здаецца, гэта якраз той выпадак, калі ў адоранага чалавека няма духоўнага стрыжня. Магчыма, высокай маральнасці? Сур’ёзны мастак можа быць маральна заняпалым, непаўнацэнным? Ці тут своеасаблівы «трышкін кафтан»: ёсць адно — другога не шукай?

— Лёгка патрабаваць бездакорнасці ад іншых. І талент, і геній не могуць быць бездакорнымі хоць бы таму, што іх мала цікавіць нешта іншае, акрамя прафесійнай страсці, прафесійнага азарту. Аднаго вядзе навуковая ідэя, іншага — нейкая мастацкая задума. Пры гэтым забываецца занадта многае. Але я баюся збіцца на паўтарэнне вядомых пастулатаў.

— Цікавая дэталь: размова Трышкі з «прыяцелем-здраднікам», да якога ён зайшоў абсушыцца і пазычыць грошай, нагадвае сучасную інтэрпрэтацыю тэмы Моцарта і Сальеры. У такім выпадку хто з іх хто?

— Не, прэтэндаваць на інтэрпрэтацыю вечнай тэмы я не магу. Гэта толькі адгалосак яе. Ні Моцарта, ні Сальеры тут няма. Ёсць старанны і паспяховы вучань, і ёсць таленавіты няўдачнік. А няўдачнікам можа быць і геній, бо надзвычай залежыць ад іншых людзей, ад грамадства. Менавіта грамадства выносіць свой прысуд, калі ставіць пячатку генія ці няўдачніка. Але і адно, і другое — цяжкая ноша.

— Прызнайцеся: вы хацелі зрабіць своеасаблівую «прышчэпку» маладому чытачу, каб правільна суадносіў талент са звычайнымі здольнасцямі і не разбіў лоб аб сцяну неразумення?

— Шчыра кажу: прышчэпак рабіць не збіраўся, няхай маладыя ў сваіх прафесіях набіваюць сабе гузакі і самі ставяць сабе прымочкі. Гэта адзіны шлях развіцця. Безумоўна, кожны малады чалавек (і не толькі малады) балюча перажывае неразуменне акружэння. І чым больш арыгінальная ідэя, тым большае неразуменне. Але шлях адзін: гузакі і прымочкі.

— Дзіўна: Трышка ўспамінае аб сваіх мінулых жыццях…

— Трышка не атрымаў добрай адукацыі, у галаве яго каша з хрысціянства, ісламу, іудаізму. Ён прыдумаў уласную веру ў некалькі жыццяў для вартых людзей. Але, здаецца, толькі маці, якой ён прынёс шмат гора, вартая сустрэчы з ім у новым жыцці. Так што прызнаюся: асабіста я геніяў не люблю. І ўсё ж, і ўсё ж… Патрэбна быць справядлівым.

— У аповесці такая шчыльнасць мастацкага палатна, столькі дакладных вобразаў і творчых знаходак… Але запытаюся пра іншае. Ці павінен мастак, пісьменнік, творчы чалавек мець дар прадбачання? Калі вы пісалі раман «Князь Мсціслаўскі», надрукаваны асобнай кніжкай і ў часопісах, ці маглі меркаваць, што сённяшнім палітыкам, людзям дзяржаўным давядзецца паўтарыць той подзвіг мудрага князя, які выратаваў горад ад спусташэння і яго народ ад галечы, а то і вынішчэння? Упусціць чужых у горад… Гэта гістарычны факт?

— Што датычыць прадбачання — не ведаю, але павінен быць здаровы сэнс. Якраз здаровы сэнс і быў уласцівы князю Мсціслаўскаму ў поўнай меры. Упусціць чужое войска ў горад патрабавалі абставіны.

Факт гістарычны. Адзін гісторык нават расказваў, што так рабілі ўдзельныя князі і ў іншых невялікіх гарадах. Але гэта якраз гаворыць аб тым, што здаровы сэнс быў уласцівы многім палітыкам.

Гутарыў Уладзімір Хількевіч.