ЛіМаразм-109. Мітуслівыя прыпеўкі
Один солдат на свете жил,
красивый и отважный.
Но он игрушкой детской был –
ведь был солдат бумажный.
Булат Окуджава.
Мастацкая частка часопіса “Полымя” апошнім часам сталася беднай. Згалела. Асабліва гэта тычыцца прозы, дзе, акрамя бясконцай эпапеі акадэміка Гніламёдава, мы гадамі нічога не бачым значнага. Проза замяняецца ўспамінамі. Напрыклад, у сёлетнім №1 здаравенныя, даўжэзныя мемуары супрацоўніка “Полымя” Алеся Марціновіча. Потым выкапалі з архіву неапублікаваную прозу Івана Шамякіна. Потым затыкаюць шчыліну ўспамінамі сына напаўзабытага савецкага літаратара. Дапаўняюць гэта напалову дакументальнай прозай сябра сына напаўзабытага савецкага літаратара. І яшчэ застаецца прарэх! Тады мабілізуюць з “Дзеяслова” вядомую раманістку. І зноў няшчыльна! Ну і тады – пераклады “галасоў свету”, славутага казаха і… самога Фрыдрыха Ніцшэ, праўда – з вершамі. (Абазнаны чытач рубрыкі ведае прычыну такой сумнай камедыі – адной наменклатурай прабоіну ў літаратуры не заткнеш, а дапускаць да друку староннія таленты – ёй западло.)
Я так разумею, што асабліва творы геніяў сусветнай літаратуры трэба перакладаць дасканала.
Ці зрабіў гэта Андрэй Касцюкевіч?
Возьмем і разбяром адзін верш:
ПРЫЗВАННЕ ПАЭТЫ
Быў галодны я нядаўна
І ў цяньку пад’есці сеў,
Нешта цікае так плаўна,
У памер і такт, як спеў.
Я на спеў скрывіўся гэты, –
Ды нарэшце злагаднеў,
Не падобны да паэты,
Нібы ў нейкім дзіўным танцы
3аскакаў за складам склад,
Ажно мусіў я смяяцца
Чвэрць гадзіны акурат.
Ты паэта? Ты паэта?
Ці ты не здурэў падчас?
– «Так, спадару, Вы – паэта», –
Дзяцел зверху мне ў адказ.
Я ў хмызы, бы звер, забіўся,
Каб ахвяру ўпільнаваць.
Новы вобраз дзе з’явіўся –
Рыфмай спрытна асядлаць.
Поўзае ці скача гэта –
Прышпілю да верша ўраз.
– «Так, спадару, Вы – паэта», –
Дзяцел зверху мне ў адказ.
Мае рыфмы, нібы стрэлы,
Б’юць дакладна, далібог!
Нават яшчарцы – у цела –
Я пацэліць імі змог.
Як дрыжыць нябога гэта
Ў свой перадсмяротны час!
– «Так, спадару, Вы – паэта», –
Дзяцел зверху мне ў адказ.
Мітуслівыя прыпеўкі,
Слоўцы коўзкія я ўзяў
І радкамі неўспадзеўкі
Ў ланцужок цік-так звязаў.
Слоўцаў жорсткая вендэта
На мяне за сказам сказ.
– «Так, спадару, Вы – паэта», –
Дзяцел зверху мне ў адказ.
Ах ты здзеквацца, мярзотнік?!
У мяне штось з галавой,
Ды з душой было гаротней?
Бойся лютасці маёй! –
Хоць быў злы я на ўсё гэта –
Рыфмы плёў сярод абраз.
– «Так, спадару, Вы – паэта», –
Дзяцел зверху мне ў адказ.
Прачытаўшы пераклад, крытык зніякавеў – ці то Ніцшэ быў слабы паэт (што верагодна), ці то наш перакладчык добра нашкодзіў. Бо цяжка вытварыць і паказаць беламу свету нешта менш гарманічнае. Перакладаць – гэта не азначае мець карт-бланш на парушэнне законаў паэзіі. Фальшывыя “ноты” проста засеклі мяне пад час чытання гэтага працяглага твора.
За мнагаслоўем такі праслізнуў сюжэт: паэту, які прысеў, аб’еўшыся, пад дрэвам, прыйшоўся недаспадобы стук дзятла. І ён спаборнічае з ім – хто сапраўдны паэт. У выніку дзяцел перамог, бо застаўся гарманічным і натуральным.
Па-першае, хто дае перакладчыку права парушаць законы мовы і называць паэта не “паэт”, а “паэта”? Гэтак мы хутка дойдзем да мадэляў тыпу “маёй таты” ці “вашага мамы”. І не варта тут прыкрывацца цяжкасцю перакладу. А цяжка аказалася – значыць, не справіўся.
У першай страфе заўважана слова-паразіт “так”. Перад словам “такт” пажадана для сэнсу паставіць “ў”.
У другой страфе “ў нейкім дзіўным танцы” – крыва, банальна, слова “нейкі” таксама выконвае функцыю паразіта. Затым ідзе простанароднае “ажно”, так і бачыцца мне мужык, які закочвае вочы і прысядае ад здзіўлення. “Чвэрць гадзіны акурат” – залішнім будзе мінімум слова “акурат”, бо і так выразна вызначаны адрэзак часу. Выраз “ці ты не здурнеў падчас?” – груба, карава, выгаворваецца вельмі натужліва, немілагучна як мінімум.
У наступнай страфе “я ў хмызы, бы звер”; значна правільней будзе – “я ў кусты, як звер”. Бо “хмызы” арфограф падкрэслівае як небывалае, ёсць, праўда, “хмызняк”, але “кусты” – значна больш звыклае слыху. Ну і “бы” як вытворнае ад “быццам” напружвае, бо гутарковае, лавачнае. Замест яго цудоўна ідзе літаратурнае “як”. Затым паэт “упільноўвае” нейкую “ахвяру”. Чаму – ахвяру, уразумець цяжка надзвычай. Выраз “новы вобраз дзе з’явіўся” – няправільна па часе. Правільна будзе – “дзе з’явіцца” (глядзі кантэкст).
У наступнай страфе нейкая “нябога гэта” дрыжыць у свой “перадсмяротны час”. Ломіш галаву, выварочваеш мазгі, што да чаго.
Далей наш “паэта” бярэ “мітуслівыя прыпеўкі” і “словы коўзкія” ды звязвае іх, як ён мяркуе, у ланцужок. Мы ж насамрэч бачым дысгармонію і хаос. На паэта наступае “слоўцаў жорсткая вендэта”, прычым атакуе “за сказам сказ”. Коснаязыкасць, адным словам, грунтоўная. Нібы нехта замест чалавечай мовы мыкае нам ды адчайна трасе галавою, дапамагаючы мімікай.
У завяршальнай страфе “паэта” лаецца на дзятла: “Ах ты здзеквацца, мярзотнік?!” У шаленстве забываючыся на граматыку, бо слова пішацца правільна – “здзекавацца”. Напрыканцы паэт прызнаецца, што ён рыфмаплёт: “рыфмы плёў сярод абраз”, хоць ніхто і не думаў яго абражаць. Каб паэт выпіў за абедам, – гэта адно, але ж ён, паводле верша, толькі пад’еў. І такая каламуць прыйшла ў галаву!
Па гэтым мнагаслоўным вершы ідзеш з біноклем крытыка, нібы па хісткай кладцы над прорваю. Ясная рэч, што далейшыя “пераклады” ўжо не толькі не хочацца, а і не можацца разглядаць. Хіба што за велізарныя грошы. Аднак, паколькі мы працуем адно дзеля мовы, паэзіі ды яе вялікасці праўды, то спынімся і ўдыхнём кісларод.
А скажам несуцяшальнае: “Полымя” зноў абучае на сваіх творах студэнтаў і школьнікаў так, што тыя выйдуць у вялікі свет літаратуры духоўнымі неданоскамі.
Пры ўсёй павазе да Андрэя Касцюкевіча: класіку сусветную з такім валоданнем паэтычнай моваю – рабіць нельга катэгарычна. Справа для галачкі нам не патрэбная. (Услухайцеся толькі ў адзін радок перакладчыка: “Хоць быў злы я на ўсё гэта”, – як сярпом па… секанулі.)
Сам намер рэдакцыі і перакладчыка высакародны, адважны. Ды адвага гэтая нагадвае храбрасць папяровага салдаціка.
Міхась Южык
