ЛіМаразм-101. Хірургічная праца
«Крытык (а шырэй – пісьменнік) не можа рабіць сваю справу халтурна.
Хутчэй наадварот: чым складанейшы час, тым болей ён нясе адказнасці за здзейсненае.
Каб потым літаратуры стала лягчэй».
Працягваем разгляд паэзіі, змешчанай у №11 “Маладосці” за мінулы год. На старонцы 34 пачынаецца падборка вершаў Стасі Кацюргіной (па-руску, мабыць, Анастасіі). Увогуле, якія прыгожыя паэтычныя імёны абіраюць сабе маладыя… Для паэтаў гэта важна. Памятаю, на адным расейскім песенным конкурсе выступала спявачка Кірпічова. Такая вось згадка. Што тычыцца асобы Кацюргіной, то яна нарадзілася ў Гомелі ў 1992 годзе. Гэта прыемна, таму што і мае родзічы па бацькавай лініі, Южыкі, адтуль. Скончыла паэтэса філалагічны факультэт УА «ГДУ імя Ф.Скарыны» і мае два паэтычныя зборнікі, а гэта значыць, не зусім дылетант і не зусім пачатковец. Што дае, зноў жа, права на даволі строга яе судзіць.
Вершаў змешчана шмат, і яны ўяўляюць з сябе, як я зразумеў, сімбіёз вольнага верша з вершам не зусім вольным, бо некаторыя радкі рыфмуюцца, а некаторыя не.
Я ўжо пісаў неяк, што не разумею прызначэнне верлібра ў паэзіі ды таго, чаго, уласна, аўтары чакаюць ад чытача. Бо надрукаваны верлібр, па прачытанні, тут жа выходзіць з галавы. І трэба быць чалавекам вельмі ўніклівым, вопытным, бывалым, з філасофскім складам мыслення, каб запомніцца такімі тварэннямі. Але зноў жа – не падборкаю вершаў, а кнігай, цэласным зборнікам, які нясе адметную філасофію. Такія зборнікі я бачыў у беларускай паэзіі толькі ў Алеся Разанава і больш ні ў каго. Аднак усё адно – у памяці маёй пераважна класічныя вершы Разанава. Ну не западаюць асобныя вольныя вершы ў памяць. Нездарма ж чалавецтва выдумала рыфму і рытм, каб твор стаў больш чым літаратурай, нечым паміж літаратурай і музыкай.
Верш №1:
***
Нашто я табе хворая
Ва ўсмешцы сваёй, збалелая?
Так рука мая белая
Снегам тваю далонь накрыла.
Мы здабылі стомленасць крылаў,
Зморанасць подыху навальнічнага.
А калісьці была крынічнаю
Свежасць вуснаў тваіх сонных,
Цеплыня і пакорлівасць,
бездакорнасць,
запаветнасць,
бяздоннасць?
Вучаніцай стараннаю
Выдумляю найменні самоце.
Ты ёй станеш.
Разлажэнне,
распад на імгненні,
што
у нас
на сыходзе.
І пытанні,
І вечнае спасціжэнне
ненароджаных страт.
Значыць, кожнаму кат
Выдумляе сваю адзіноту!..
Ты прыходзіш у слоту
Маю і здымаеш боты
на парозе. І мне сорамна:
Я стаю дакорамі стомленая.
Змораная па дарозе
на шыбеніцу кахання,
(«забіць, але не параніць!»).
Так наступае ранне
сабе на горла.
Сорамна!
Спяшаемся,
пакуль прачынаецца горад.
Ды я ўжо хворая!
На тое, што дорыць
даросласць,
разумнасць,
сталенне:
Адчайнае гэта гора,
Салёнае самае мора –
Цярпенне...
Тут прынамсі бачна, што паэтка досыць добра ведае мову, не ставіць выдуманых, спрэчных слоў, дыялектызмаў, што гаворыць пра пачуццё меры і адчуванне прыгожага. Тэму кахання і расстання яна паспрабавала апісаць адметна, лірычна. У нечым гэта атрымалася. Але добры намер сапсавала блытанасць метафар, думак і задоўгая працягласць верша. Шмат паўтарэнняў аднаго і таго ж. Сапраўдных пакутаў не перадалося. А бачна какетлівасць, гульня са словамі, прага разняволенасці – бо верш як бы і вольны, а разам з тым часткова і класічны. Але не прад’яўляйце да мяне строгія патрабаванні як да класічнага верша, бо я і рыфмую, калі зажадаю, і метафары стаўлю любыя па сэнсе, – быццам кажа нам аўтарка. У выніку перабор, страта пачуцця агульнай меры.
Глядзіце на тое, што я вылучыў тлустым: каханыя “здабылі стомленасць крылаў”, па-руску гэта прыкладна так гучыць: “добыли усталость крыльев”. Ну крывавата неяк, калі ўжо Стася Кацюргіна імкнецца да гармоніі ды прыгажосці. Адразу агаваруся, што ў верлібры гармоніі ў прынцыпе быць не можа. Але ж гэта не чысты верлібр.
Потым, паэтка разам з “цеплынёй і пакорлівасцю”, якімі яна надзяляе каханне, устаўляе і “бездакорнасць” (безукоризненность). Гэта канцылярызм. Не зусім ясна па сэнсе стаіць слова “сыходзе”. Тут і “сыходзе” будзе няправільна, і “зыходзе” будзе няслушна, калі ўжо аўтарка паблытала словы.
Далей, у каханні нашым гаротным – як паведамляе Кацюргіна – нейкі “кат выдумляе сваю адзіноту”. Хто гэты кат?
Не зусім прыгожа і не да месца стаіць “так наступае ранне сабе на горла”. І тут жа героі ўжо “спяшаюцца”, “пакуль прачынаецца горад”. Зноў недарэчнасць, надуманасць. Дый каханне Кацюргіна апісала такім, што, пачытаўшы, і кахаць не захочаш. Адна слота, слёзы і соплі. Верш, акрамя што блытаны, яшчэ і песімістычны, нікуды не вядзе, нічога не абагульняе, то бок паэтка не паднялася ад свайго асабістага да агульначалавечага. Таму верш так і застанецца рэччу для ўнутранага карыстання.
Верш №2:
***
Ісці і бачыць снег.
Быць смелай за плячыма.
І праз гады прысніць,
і зноў крычаць у сне.
Быць Еваю не грэх,
а з яблыкам дзяўчынай
смяротна. Не даплыць
і да світанку мне.
Прашу тваёй рукі!
Дазволь безабароннасць.
Я дотыкам адным
ўсе белыя сцягі!
Ды не бяруць палонных
за пачуццё віны!
Тры кропкі.
І прабел
стамляецца ў журбе
па словах:
друкаваных,
сказаных ды й забытых
назаўжды,
нястомных і жывых,
прамоўленых старанна
не для мяне.
Бязмоўныя дажджы
ідуць, як сувязныя па маўчанню.
І подзвігам здаецца мне жыццё.
І працякае дзень,
нібыта ў кране,
з апошняй кропляй знікла пачуццё
нязнанае, як пацалункаў выйсце,
салёнае – па вуснах і грудзях,
як адчуванне новага жыцця,
што праз мяне адкрыецца калісьці...
І стане домам мне дзіцячы смех.
Ну а пакуль – ісці і бачыць снег.
І за плячыма быць нямілай, можа...
І толькі прамаўляць: «Магутны Божа,
і з гэтай небяспечнай вышыні
І ад мяне яго абарані!»
Бо столькі гора ў вобліку святым,
Бо гэта мора шчасця не па ім,
Што ўсё мінула — зноўку не пачаць!
Я гэты дзень выношу на плячах.
Ды і журбы падманлівы прысуд
Яшчэ непакаханаму нясу.
Буду старацца не паўтарыць сябе, хаця вельмі тое няпроста.
Пачну з добрага: убачыў дзве выдатныя метафары ў гэты задоўгім вершы: “І стане домам мне дзіцячы смех. Ну а пакуль – ісці і бачыць снег”.
І яшчэ з блытаніны метафар вымкнула слушнае: “як адчуванне новага жыцця,што праз мяне адкрыецца калісьці...” Усё астатняе нагрувашчванне літар як бы маскіруе гэтыя чатыры значныя і асноўныя радкі. Калі паэтэса думае, што чытача хлебам не кармі, а дай разабрацца ў згустках чужых слоў, – то яна памыляецца. Ламаць галаву над тым, што вялікая паэтка і мыслярка Кацюргіна мела то ў гэтым, то ў тым месцы, – чытач не будзе, а проста адкіне зборнік ці часопіс, і верш застанецца, як і першы, для ўнутрана, так сказаць, спажывання самога аўтара.
(Недарэчнасць вылучаных тлустым месцаў, думаю, чытач уразумее сам.)
А між тым талент паэтычны прысутнічае. І адчуванне прыгожага, і здольнасць не пісаць штампамі, і чуццё на небывалыя метафары. Але ўсё гэта не збіраецца пакуль у цэласную структуру Твора.
А крытыкаў, якія б маглі маладой паэтцы кваліфікавана дапамагчы, яна відавочна не сустракала. Ідзе вобмацкам. Арыентуючыся на чужую паэзію, пры гэтым намагаючыся вынайсці сваё. Але варта не забывацца, што, каб гэтае “сваё” знайшло водгук у чужых сэрцах, неабходна навучыцца абагульняць, рабіць свае перажыванні блізкімі чытачам. А поза, какецтва тут будуць адно толькі шкодзіць.
У гэтым жа нумары мы разбіралі творчасць паэта, які працуе хірургам, Зміцера Крэса. Дык вось літаратурны крытык у нечым да хірурга падобны. Ён робіць людзям балюча, каб потым ім жылося лягчэй. Памятаю, як у сярэдзіне 90-х ляжаў я ў Інстытуце Траўматалогіі. І страшэнна баяўся і ненавідзеў хірургаў, што выцягвалі мяне з таго свету ў гэты балючы свет. Аднак праз пару гадоў, стаўшы шчаслівым, навучыўшыся нанова тварыць і любіць, я зусім інакш паглядзеў на працу хірургаў, ранейшых маіх “мучыцеляў”. Успамінаю, што за тры месяцы я не чуў, каб у двух аддзяленнях, што спецыялізуюцца на аперацыях пазваночніка, зрабілі хоць адну няўдалую аперацыю. А праца там ішла канвеерам, днём і ноччу. И часы былі развальныя, працавалі хірургі за капейкі, і хабар тады ніхто не браў, усё за бясплатна. Дык вось, сярод беднаты і раздраю “постгарбачоўства” найскладанейшыя аперацыі рабіліся на ўзроўні лепшых амерыканскіх клінік. Таму што сапраўдны хірург не можа выконваць сваю справу левай нагой. Увесь побытавы бруд павінен заставацца за межамі аперацыйнай.
Гэта я да таго, што які б цяжкі час ні перажывала нацыянальная літаратура, крытык (а шырэй – пісьменнік) не можа рабіць сваю справу халтурна. Хутчэй наадварот: чым складанейшы час, тым болей ён нясе адказнасці за здзейсненае. Каб потым літаратуры стала лягчэй.
Міхась Южык
