ЛитКритика.by

МІКОЛА ЗАХАРАНКА: “Я й дагэтуль лічу, што гаршкі абпальваюць усё-ткі багі”

 

---

 

МІКОЛА ЗАХАРАНКА: “Я Й ДАГЭТУЛЬ ЛІЧУ, ШТО ГАРШКІ АБПАЛЬВАЮЦЬ УСЁ-ТКІ БАГІ”

Інтэрв’ю часопісу “Дзеяслоў”(№2,2014)

 

Сяргей ШАПРАН

 

“І тады ўдарыў бом” — першая персанальная кніга паэта, празаіка і драматурга Міколы Захаранкі, чые творы пачалі з’яўляцца ў друку хоць і адносна нядаўна, але адразу звярнулі на сябе ўвагу не толькі чытачоў, але і прафесійных літаратараў: М. Захаранка — лаўрэат літаратурнай прэміі часопіса “Полымя” (2001), двойчы лаўрэат літаратурнага конкурсу газеты “Звязда” і Саюза беларускіх пісьменнікаў (1999, 2003). Невыпадкова Віктар Казько падчас уручэння Захаранку чарговай літаратурнай прэміі выказаў шчырае недаўменне: “Дзе ён быў дагэтуль? Так бурна ўварваўся ў тэатр, у публіцыстыку, у прозу…” А між тым яшчэ Кім Хадзееў, легендарны беларускі дысідэнт, якога з Захаранкам звязвала цеснае сяброўства, называў двух пачынаючых паэтаў — Міколу Захаранку і Грыгорыя Трэстмана — геніяльнымі носьбітамі Сапраўднага. Ужо значна пазней Хадзееў, адчуваючы свой хуткі сыход, прыязджаў развітацца з маладзейшым сябрам і тады ж, пачуўшы яго апавяданне “Забойства на вуліцы з прысадамі”, шчыра здзівіўся: “Як можна было такое напісаць?!”, а пасля дадаў: “Усё, Колька можа паміраць”. То была вышэйшая хадзееўская адзнака літаратурнага таленту Захаранкі… І вось прайшло колькі гадоў, і нарэшце ў серыі “Кнігарня пісьменніка” з’явілася кніга “І тады ўдарыў бом”, куды ўвайшло ў тым ліку і “Забойства на вуліцы з прысадамі”. Уласна кажучы, з гэтага “будзённага факта біяграфіі” і пачалася нашая гутарка з Міколам Захаранкам.

 

–– Мікалай Андрэевіч, у мінулым годзе пабачыла свет чаканая многімі Ваша кніжка “І тады ўдарыў бом”. Віншую Вас і –– што скажаце з гэтай нагоды?

 

— Я не маю асаблівага піітэту да выхаду кнігі. Так… будзённы факт біяграфіі. Хоць і прыемны.

 

–– І Вы, здагадваюся, тлумачыце прычыну такога Вашага філасофскага спакою ўмудроным узростам?

 

–– У першую чаргу. Гэта ў маладосці не тое што кніжка, нават надрукаваны на газетнай паперы верш — сакральная падзея. Але галоўная, сутнасная прычына маёй такой абыякавасці — становішча літаратуры, якая сама ўжо зрабілася будзённасцю. Яна была святам у ХХ стагоддзі. Канешне, калі б цяпер на двары было ХХ стагоддзе, а мне было трыццаць гадоў, я б хадзіў ды падскокваў ад таго, што кніжку займеў.

 

— Яна не прынесла Вам радасці, нягледзячы нават на тое, што гэта першая Ваша персанальная кніга? Дасюль жа Вашыя творы з’яўляліся пераважна ў газетах і часопісах ці ў агульных зборніках прозы…

 

— Чаму, я рады, але не так, як хацелася б. Проста адчуваю ўтульнасць ад таго, што, сабраўшы разам тое-сёе найбольш каштоўнае для мяне, зараз магу трымаць гэта ў руках… Але лепей было б сказаць, што гэта не першая мая кніга, а апошняя. Да другой, мабыць, ужо ніколі рукі не дойдуць.

 

–– Ніколі не кажы “ніколі”…

 

–– Згодзен… тэарэтычна.

 

— Тут жа, дарэчы, сабраная ўся Ваша проза?

 

— Ну-у, уся мая лепшая проза.

 

— А горшая дзе?

 

— Горшая па завуголлях. (Смяецца.)

 

— Вашая жонка Яўгенія Міхайлаўна распавядала, што самае лепшае і таленавітае, што было напісана Вамі яшчэ ў маладосці, было забыта ці то на вакзале, ці то на лавачцы ў парку. Можаце прыгадаць, што за творы згубілі тады?

 

— Нічога фундаментальнага не забываўся — звычайныя хуліганскія рэчы. Не ведаю, чаму яна… У той час цяжка было з сур’ёзным выглядам пісаць тое, чаго патрабаваў дзяржаўна-выдавецкі “фармат”. Прынамсі, мне. Так, яшчэ ў 1967-м ці ў 1968-м годзе мяне абвінавацілі нават не ў антысаветызме — у песімізме. Гэта адбылося на літаратурным аб’яднанні пры газеце “Знамя юности”, кіраваў якім Пётр Валкадаеў — быў такі партыйны паэт. Песімізм у той час разглядаўся як варожая з’ява. Былі патрэбныя жыццесвярджальная тэматыка і пафас будаўніка камунізму. Адсутнасць гэтага не давала дарогі ў афіцыйную літаратуру. Нават лірыка павінна была быць вясёлай ці хоць бы ўзнёсла-захопленай. А лірыка ў юнацтва якая? — “усяленская” трагедыя ва ўсім. Жыццё, каханне, смерць — усё побач, усё ўсур’ёз.

 

–– Цікава, як гэта бывае ў паэтаў: вось ён, звычайны чалавечак, такі як усе, ходзіць у школу, ганяе ў футбол і раптам — сыход у сябе, таемны занятак чымсьці незвычайным, пакуты творчасці…

 

— Усе паэты пачынаюць з графаманства.

 

–– ???

 

–– Цікава ж гуляцца ў рыфму ды строфіку.

 

— І Вы — не выключэнне?

 

— Вядома, не. Чаму б гэта я…

 

— А з чаго пачалася Ваша паэзія?

 

— З ганьбы і са здрады ўласным жыццёвым прынцыпам. Я ж быў “астраном-фізік”. У спрэчцы 1960-х гадоў — хто найважней: фізікі ці лірыкі — для мяне не існавала ніякіх пытанняў. Фізікі, безумоўна. Лірыкі выклікалі толькі смех у мяне дый ва ўсёй нашай кагорты “фізікаў”. Але ў 10-м класе я, раптам здрадзіўшы астраноміі, пачаў пісаць вершы. А ўсё Жэня Сядзькова, дзевяцікласніца з суседняга Ведрыча… Нават і сёння не разумею, што гэта было за каханне, але розум мой памуціўся. У маё жыццё прыйшла трагедыя, а разам з ёй і вершы. Пісаў хаваючыся, бо калі б даведаліся сябры-“фізікі”, во было б сораму!.. Помніцца, першы верш быў вельмі такі шчымліва-шчыры, нават драматычна-трагедыйны, але, канешне, графаманскі. Зрэшты, дарогі назад не было — калі здрадзіў, дык ужо здрадзіў.

 

— Вершы самі да Вас прыходзілі?

 

— Кожны графаман ведае, як гэта бывае. Вершы да графамана прыходзяць разам з вострым адчуваннем неабходнасці выказацца. Ён не ведае як. І тады бярэцца за такі экзатычны інструментарый, як рыфма, строфіка, радок, і вось ужо словы кладуцца адно на адно, гучаць і цешаць слых графамана. Адбываецца разрадка таго невымоўнага воблака пачуццяў і прадчуванняў, якое перад тым навісла над графаманам, і яму здаецца, што ён сваім вершаскладаннем выказаў паэзію жыцця.

 

— Працэс, які Вы зараз апісалі, гэта і ёсць натхненне графамана?

 

— Яно, родненькае.

 

— А вось Уладзімір Някляеў кажа, што яму і дасюль п р ы х о д з я ц ь паэмы — пра вершы ўжо не кажу. Дык атрымліваецца, што Някляеў і цяпер графаманнічае?

 

— Я ж кажу пра пачатковы стан. Затым адбываецца цікавая рэч. Далей людзі, якія пачалі пісаць, дзеляцца на два патокі. Уласна графаман раз і назаўсёды ўладкоўваецца ў краіне прыгожага (і непрыгожага) пісьменства і шчыра цешыцца думкай, што апрыёры належыць чамусьці мілагучнаму, прыгожаму і значнаму, бо ўжо сам па сабе літаратурна арганізаваны графаманам тэкст дазваляе графаману гэтак думаць. Паэты –– такія, як Някляеў, — ідуць далей. Аднойчы паэт сутыкаецца з новай з’явай: мова –– падручны творчы матэрыял –– сама працуе на яго! І ён ахвотна карыстаецца гэтым. Менавіта пра гэта класічнае ахматаўскае: “Когда б вы знали, из какого сора растут стихи, не ведая стыда”.

 

–– А ўласна графаман, як Вы кажаце, не карыстаецца?

 

— У графамана няма густу, у паэта ён ёсць. Але густ — гэта не проста фізіёлага-эстэтычная здольнасць, скажам, музычны слых ці пачуццё слова, густ — глыбока захаваная філасофская якасць душы. Бо што робіць паэт? На свой пачатковы тэкст, які, па сутнасці, з’яўляецца глінай (з якой пасля і ствараецца паэзія), ён глядзіць праз падзорную трубу свайго густу і лепіць, лепіць нешта, з чаго пасля дзіўным чынам атрымліваецца Богам натхнёнае. І хаця сам працэс абсалютна не ўзвышаны, але ў выніку можа ўзнікнуць рэч паднябесна-касмічнага гучання. На такі адбор здольны выключна паэт. Матэрыял жа проста так не даецца, ён супраціўляецца. Графаман праклінае матэрыял за гэтае супраціўленне, паэт удзячны яму. Думаю, і той жа Някляеў удзячны, бо матэрыял супраціўляецца-супраціўляецца, а пасля р-раз! — і выдасць насустрач паэту такое, чаго сам паэт не хацеў сказаць. Таму, дарэчы, графаман заўжды разумнейшы ў жыцці, чым у сваіх тэкстах, паэт — наадварот.

 

Мяне смешаць наіўныя пытанні кшталту: як пішуцца вершы, з чаго яны пачынаюцца… Ды з тлуму пачынаюцца! З тлуму і неўладкаванасці душы чалавечай, якая патрабуе і патрабуе нечага, сама не ведае чаго.

 

–– Але яны пішуцца. Цікава ж падгледзець працэс.

 

— Паэзія не абавязкова рэалізоўваецца ў тэкстах. Гэта шчаслівы збег абставінаў, калі паэт знаходзіць cуцяшэнне ў канструяванні тэкстаў. Але паэт можа быць паэтам і без тэкстаў — проста па сваім вобразе існавання. Непісьменны паэт пасвіць коз у лесе, спявае песні і жыве між людзей, як… паэт. Гэта значыць — не так, як усе. Вось прыдумалі, хоць часткова гэта і праўда, што паэт — гэта прарок, таму людзі яго і цярэбяць. Рамантычная такая версія. Дый нават калі ён нікому нічога не прарочыць, усё роўна жыве як ізгой. У паэта іншыя крытэрыі жыцця, іншыя каштоўнасці. Для бальшыні чалавецтва шкала каштоўнасцяў вызначаецца кар’ерна-матэрыяльнымі прыкметамі. Для паэта гэтая градацыя забойная.

 

— Аднак што далей адбывалася з Вашай паэзіяй? Адзін графаманскі верш напісаўся, пасля, відаць, другі…

 

— У мяне вершы ніколі не стаялі на патоку, ні тады, ні пазней. На маё няшчасце, у мяне не атрымлівалася цешыцца сваімі творамі. Я ж усё-такі нешта чытаў, і мне хацелася ўмець спяваць гэтаксама, як гэта было ў кнігах.

 

— А хто былі Вашыя паэтычныя настаўнікі?

 

— (Хмыкае.) Якія могуць быць паэтычныя настаўнікі ў фізіка?! Я смяяўся з сябра, які са сваёй дзяўчынай на ўзлеску чытаў Ясеніна… (Усміхаецца.) Мне падабаўся Міхайла Ламаносаў:

 

Открылась бездна, звезд полна;

Звездам числа нет, бездне дна.

 

–– Няўжо простая закаханасць здольная перарабіць рацыяналіста, якім Вы сябе маладога падаеце, у паэта-рамантыка?

 

— Не такая яна й простая. Закаханасць — гэта ўжо рамантыка. А мая рацыянальнасць… Я думаў, што люблю навуку астраномію. Насамрэч вабіла паэзія Сусвету, ад бязмежнасці якога дух захоплівае. Высакалобага фізіка з мяне ўсё роўна б не атрымалася — даймаў філасофскі рамантызм. (Смяецца.)

 

–– Прабачце, Мікалай Андрэевіч, спытаюся не “ў тэму”: чым скончылася Ваша рамантычнае каханне да той дзяўчыны з Ведрыча?

 

–– Каб жа яно скончылася… (Усміхаецца.) Я доўга, да трыццаці гадоў, не разумеў, чаму Пушкін “лепшы” за Лермантава — мяне захапляў вялікі рамантык Лермантаў. Я і сёння ўпэўнены, што рамантызм ёсць падмуркам сапраўднай паэзіі. У маім уяўленні паэзія можа быць выключна рамантычнай, лірычная яна ці грамадзянская — у ёй пафас! Днямі ў старых паперах знайшоў сваю занатоўку дваццацігадовай даўніны: “Пафас — гэта каэфіцыент, на які памнажаецца празаічная будзённасць, каб у выніку зрабіцца паэзіяй”. Але на чым грунтуецца пафас? А ні на чым іншым, акрамя рамантызму. Хоць рамантызм — з’ява разбуральная… Складана гэта ўсё…

 

— Вашы разважанні так з лёту не ўхопіш. Зараз пэўна зразумеў толькі тое, што адданасць рамантызму вывела Вас у шэраг беларускіх паэтаў.

 

–– Нікуды яна мяне не вывела. Ніколі ўсур’ёз не запісваў сябе як паэта ў літаратурны кантэкст. Паэтаў я люблю і паважаю, але сябе паэтам якога б ні было шэрагу не адчуваю.

 

–– Атрымліваецца… сябе не паважаеце?

 

–– Паэзію ў сабе паважаю, сябе ў паэзіі — не.

 

–– Але Вашыя вершы, якія ў свой час друкаваліся ў “ЛіМе”, прыводзілі ў захапленне, прынамсі, такога строгага крытыка і паэта, як Леанід Галубовіч, дый не толькі яго — пра гэта распавядаў адзін знаёмы, таксама прафесіянал высокага кшталту.

 

–– Людзі рознае кажуць… Не ведаю пра яго захапленне, але праўда, аднойчы Галубовіч патэлефанаваў і выказаў радаснае здзіўленне маімі вершамі. Проста Лёня з тых паэтаў, якія ўмеюць радавацца праявам чужога таленту, магчыма, нават перабольшана радавацца. Ды я й сам не кажу, што я дрэнны паэт. Але быць паэтам па жыцці і рабіць літаратуру — розныя рэчы. Апошняе вымагае адданасці, якой мне бракуе. Бо, на маю думку, каб ахвяраваць жыццём дзеля жыцця ў літаратуры, трэба мець падставу, якую мелі Купала з Коласам ды Караткевіч з Быкавым. Большасць маіх сяброў-літаратараў на гэты конт не замарочваліся і з карысцю ўдзельнічалі (і ўдзельнічаюць) у літаратурным працэсе. Я ім прывітальна зайздросціў, але…

 

–– А можа, гэта ў Вас гардыня, Мікалай Андрэеевіч?

 

— Усё можа быць… Але хутчэй наадварот — дзіцячы вясковы комплекс. Я й дагэтуль лічу, што гаршкі абпальваюць усё-ткі багі. У літаратуры, пагатоў.

 

— А чаму Вы ў гэтую кнігу не захацелі ўключыць свае вершы?

 

— Гэта не я не захацеў. Справа ў тым, што спачатку мне паабяцаў выдаць яе ў “Літаратуры і Мастацтве” Алесь Карлюкевіч. Але пасля патрабавалі, каб я наклад сабраў. Я не паленаваўся — сабраў 385 экземпляраў. А ім трэба 800! Так і праляжаў мой рукапіс без выніку мо гады чатыры. Хоць, па праўдзе, калі я захацеў уключыць разам з апавяданнямі і п’есамі яшчэ і вершы, Карлюкевіч слушна заўважыў: “Ну, і для каго будзе гэтая кніга?” (Усміхаецца.)

 

— Што ён меў на ўвазе?

 

— Чытачу болей па густу проза. Драматургію рэдка хто купляе. А тут бы яшчэ й вершы…

 

–– А калі і як Вы ўзяліся за драматургію?

 

–– Ды ў мяне ўсяго дзве п’есы і ёсць. Першая ставілася ды не паставілася ў Коласаўскім тэатры ў Віцебску, а другую Андрэй Андросік увасобіў-такі на сцэне Купалаўскага. Вось і ўся мая драматургія. Ды яшчэ, праўда, дзясятак дзіцячых п’есак для батлейкі.

 

–– Рэжысёрам цяжка дагадзіць. Чым Вы так уразілі іх, што з дзвюх напісаных п’ес абедзве (!) былі прынятыя да пастаноўкі, і не абы дзе, а ў славутых нацыянальных акадэмічных тэатрах?

 

–– Я не ўражваў. Я ішоў “ад зваротнага”.

 

–– Не чуў пра такі творчы метад.

 

–– Атрымалася так, што ў двух гэтых выпадках рэжысёры мяне самі знайшлі. У 1986 годзе галоўрэж Мазынскі да юбілею Коласаўскага тэатра ўзнамерыўся аднавіць эмблему тэатра — “Несцерку” Віталя Вольскага. Ён хацеў зрабіць спектакль па матывах фальклорнага героя Несцеркі з разгорнутым магутным фальклорна-песенным гучаннем (балазе акцёрскія магчымасці тэатра дазвалялі, ды і час быў такі рэнесансны) і выйшаў на мяне як на драматурга.

 

–– Вы былі такі знакаміты?

 

–– Мяне знакамітым ды таленавітым зрабіў у іх вачах сапраўды знакаміты Кім Хадзееў. Кім Іванавіч быў апантаны піяршчык сваіх сяброў! Ён і параіў Валеру, з якім на той час мы былі шапачна знаёмыя, звярнуцца да маёй асобы.

 

–– І што здарылася з гэтым праектам?

 

–– А Бог яго ведае… Тэатр — непрадказальная стыхія. Я й сам не зразумеў тады: ці то перашкодзілі падзеі ўнутры тэатральнага калектыву (неўзабаве пасля таго Валера Мазынскі з’ехаў з Віцебска ў Мінск і ўзначаліў “Вольную сцэну”), ці то Валеру не задаволіла трэцяя дзея п’есы. Хутчэй за ўсё, і тое, і тое. Ракавы збег абставін, як той казаў. Я напісаў дзве дзеі і прывёз у Віцебск. На чытку Мазынскі сабраў усю вялізную трупу тэатра, і, як мне падалося, артысты былі вельмі задаволеныя, нават натхнёныя на працу. І заінтрыгаваныя. З нецярпеннем чакалі працягу. Казалі: “Цік-а-а-ва, дзея развіваецца па нарастаючай!” Ужо былі размеркаваныя ролі. Несцерку павінен быў іграць Яўген Шыпіла, пана Бараноўскага — Уладзімір Куляшоў, Мальвіну — Таццяна Мархель… Але — вось жа сапраўды: не паказвай незавершанай працы! — пасля чыткі трэцяй дзеі (я не прысутнічаў) яны былі, відаць, расчараваныя. Па крайняй меры прыемных водгукаў болей да мяне не даходзіла.

 

–– Дарэчы, а чаму ў Вашай кніжцы няма Вашай п’есы “Несцерка?”

 

–– Дарэчы, п’еса называецца “І зноў — Несцерка!”

 

–– Прабачце.

 

–– Я доўга вагаўся, уключаць яе ў кніжку ці не. Па нядаўнім прачытанні яна мне здалася крыху грувасткай і, па цяперашнім цынічным часе нацыянальна-духоўнага заняпаду, наіўна пафаснай. Дый, мабыць, сапраўды меў рацыю Мазынскі, калі папракаў мяне за фінал.

 

–– Вашу п’есу “Паехалі!” паставілі ў Купалаўскім тэатры. Зноў жа, як гэта адбылося?

 

–– Аднойчы Андрэй Андросік узнамерыўся рэканструяваць аднаактоўку Крапіўніцкага “Па рэвізіі”. Будучы спектакль па ёй быў пастаўлены ў планы тэатра і ўжо анансаваны ў прэсе і нават на афішах. Але калі ён ушчыльную падышоў да працы — зразумеў, што не тое што ў тэрмін, а і ў прынцыпе не ведае, як гэта зрабіць — надта час і падзейныя рэаліі не знаходзілі сугучча з сённяшнім тэатрам ды і з часам наогул. І цэйтнот, цэйтнот! Прыйшоў з гэтым да Кіма Хадзеева… Ну, а далей я прыкладна ўяўляю іхнюю гутарку. Кім са смешнай кімаўскай катэгарычнасцю абвяшчае: “Сёння з гэтым можа справіцца адзіны чалавек у Беларусі — Коля Захаранка!” Самае смешнае, што Кім Хадзееў, знаўца тэатра і літаратуры і ўсяго-ўсяго на свеце, сам верыў у тое, што казаў. Ну, а потым Андросік з Хадзеем, як снег на галаву, прыязджаюць да мяне ў Швабы.

 

–– Прыязджаюць і…

 

–– Я падмеўся, паабяцаў, назаўтра яны паехалі, а я лоб у лоб сутыкнуўся з той жа задачай, што перад тым і Андросік, — з аднаактоўкі векавой даўніны зрабіць “поўнаметражны” сучасны спектакль. Як?! Тады я плюнуў на абяцанае, даў сабе волю і пачаў выдумляць сваю асабістую п’есу. Ад Крапіўніцкага засталіся нібыта месца дзеяння — канцылярыя валаснога ўпраўлення — ды імёны дзеючых асобаў. Таму на афішы стаіць спасылка: “Па матывах твораў Крапіўніцкага”.

 

–– Але Вы справіліся напісаць у тэрмін?

 

–– Паспеў… Бо Андросік прыспешваў. Прыязджаў да мяне і па кавалках адвозіў тэкст у Мінск –– там ужо працаваў з мастаком і кампазітарам. Бліжэй да фіналу я ўжо сам стаў у тэатр наведвацца.

 

–– Хто яны былі — мастак і кампазітар?

 

–– Мастак Барыс Герлаван, з якім я й дагэтуль амаль незнаёмы, кампазітар Валодзя Кур’ян, мой блізкі сябар.

 

–– Мікалай Андрэеевіч, можа, прыгадаеце якіясь прыгоды або цікавыя моманты падчас стварэння спектакля?

 

–– Ды ўвесь працэс з маім удзелам — суцэльная прыгода! (Смяецца.) Скажам, у тэатры аднаго акцёра былі многія. А вось у тэатры аднаго гледача… Ну, калісь мог быць які-небудзь магнат ва ўласным тэатры, дзеля якога-небудзь Сталіна маглі, напэўна, граць аднаму ў пустой зале, можна такое ўявіць. А я сам меў гонар быць такім адзіным гледачом. Прычым граў дзеля мяне сам вялікі Генадзь Аўсяннікаў! Адбылося гэта ў фае на другім паверсе, дзе была зроблена так званая выгарадка — схематычная імітацыя сцэнічных дэкарацый. Там, каб не займаць сцэну, вяліся рэпетыцыі. Той раз рэжысёр Андросік рэпетаваў з Аўсяннікавым адзін з эпізодаў спектакля. Я сядзеў побач. Аўсяннікаў прамаўляў адзін з маналогаў свайго героя. Раптам з глыбіні сцэны, дзе ён павінен быў знаходзіцца па мізансцэне, Генадзь Сцяпанавіч рушыў да нас з Андросікам. Спыніўшыся на краі памоста, ён працягвае маналог, ужо гледзячы мне прама ў вочы, нават крыху схіліўся з памосту да мяне і прамаўляе, прамаўляе з нарастаючай экспрэсіяй… Маё ўражанне было дваістае: з аднаго боку — непараўнальнае мастацкае ўздзеянне на цябе магутнага акцёра (ды зблізку!), а з другога — адчуванне, што ён “адхвастаў” цябе тваім жа тэкстам.

 

–– Што гэта было?

 

— Я так да канца і не зразумеў, я чалавек не тэатральны і ў багатых нюансах тэатральнага этыкету і міжасабовых адносін мала кемлю. Але, падазраю, ён такім чынам адпомсціў мне за маю выхадку на папярэдняй рэпетыцыі, калі я меў неасцярожнасць і дурноту ўмяшацца і зрабіць заўвагу Наталлі Качатковай, якая грала Пантурчыху. Я здуру хацеў дапамагчы актрысе зразумець маю аўтарскую трактоўку яе гераіні, бо бачыў, што пачатковая версія Качатковай, актрысы таленавітай, моцнай і творча ўладнай, можа прывесці да перакосу нашай з Андросікам версіі ўсяго спектакля, бо ад логікі яе выканання залежалі паводзіны іншых герояў. Пантурчыха Качатковай выглядала такой запалошна-гаваркой “базарнай” бабай і чым далей, тым больш. А мая Пантурчыха была, мне здавалася, глыбейшая, родам ажно з фальклорна-паганскага часу. Каб быць карацейшым і вобразна выразным, я сказаў прыкладна наступнае: “Наталля Георгіеўна, Вы граеце Трындычыху, а трэба было б Пантурчыху…” Выказаўся палка, шчыра і, як атрымалася, — крыўдна для актрысы. Ну, нельга так сябе паводзіць аўтару з вёскі ў сталічным, Купалаўскім тэатры!!! Дацярпеўшы да канца рэпетыцыі, Качаткова падышла да мяне і моцна параўнала маю драматургію з драматургіяй Чэхава. Не на маю карысць, зразумела. Але Наталля Георгіеўна прафесіянал высокага кшталту. Пазней яна, не падаўшы выгляду, заўвагу маю ўлічыла і потым на сцэне была ўсё-ткі цудоўнаю маёй Пантурчыхай.

 

–– Ну, а сам спектакль меў поспех?

 

–– Як сказаць… У прафесіяналаў не вельмі, у гледачоў — вялізны. Але век у спектакля быў не доўгі, здаецца, не болей за два сезоны.

 

–– Чаму?

 

— Там Андросік прыдумаў такую скульптуру дзядзькі з вусамі ў цэнтры кампазіцыі, вакол якой і адбывалася ўся дзея. Вельмі нагадвала ўсім вядомага дзеяча, такі палітычны шарж з намёкам. Ну, няхай бы, шарж дый шарж, гэткай бяды, тады яшчэ гэта дазвалялась. Але ж па тэксце п’есы гераіня Качатковай павінна была ў жаночым запале казаць: “Сабрала я слюняў дый плюнула: цьфу на цябе!” І тут кожны раз Наталля Георгіеўна падыходзіла да скульптуры і смачна плявалася ёй у твар. А Генадзь Сцяпанавіч (“Старшыня”) казаў: “Куды ты плюеш, свінячая морда, так проста і плюе на партрэт!”

 

А яшчэ па ходу “Местачковыя кабеты” як цені выходзілі з-за кулісаў у доўгіх сукенках, працягвалі рукі і ўмольна стагналі: “Бацька, родны, калі!!!” Дык хто сцерпіць? Вядома, ўсе гэтыя палітычныя алюзіі не маглі спрыяць доўгаму жыццю спектакля.

 

–– І яго знялі?

 

–– Яго не здымалі, як было здымаць — спектакль ішоў з аншлагамі, трэба было б тлумачыць прычыну, разварушваць апазіцыйную крытыку, прыцягваць увагу… Помню, яшчэ да прэм’еры ў кабінет Івана Вашкевіча, тагачаснага дырэктара, пры мне тэлефанавалі з газеты “Имя” і жыва цікавіліся, ці праўда, што ў тэатры ставіцца “вострая палітычная сатыра нейкага Міколы Захаранкі”? На што малайчына Вашкевіч спакойна адказваў: ”Не, не праўда. Звычайная гумарыстычная п’еса”. Так што, зрабілі разумней — сталі паціху-паціху, усё радзей і радзей ставіць спектакль у афішу, звялі на нішто, спусцілі на тармазах.

 

–– Між тым, Вы адзін з нямногіх пісьменнікаў, якія ўдзялілі ўвагу дзіцячай драматургіі. Што прымусіла Вас напісаць п’есы-казкі для батлейкі?

 

–– Гора прымусіла. (Смяецца.) У тым і справа, што адзін з нямногіх… Па роду дзейнасці — я ж усё жыццё так ці інакш звязаны з дзецьмі — вымушаны быў шукаць матэрыял для дзіцячай самадзейнасці і заўсёды адчуваў рэпертуарны голад. Якасных вершыкаў ды песенек — у нас кот наплакаў, а сцэнічнага матэрыялу — падаўна. Аднойчы мусіў напісаць для швабскага садка п’еску “Унучка і ягады”. Жартам аддаў яе ў “Вясёлку”, а яны надрукавалі ды папрасілі яшчэ. Напісаў другую, трэцюю, ну, і атрымаўся цыкл п’ес-казак для батлейкі... Між іншым, водгукі былі захопленыя, пісалі з усёй Беларусі, у асноўным кіраўніцы дзіцячых драматычных калектываў. Прасілі яшчэ і яшчэ. Стала бачна — не адзін я такі “галодны”.

 

–– І Вы пачалі пісаць яшчэ і яшчэ…

 

–– Каб жа… Але “Вясёлка” давала ўсяго адну п’есу ў год.

 

–– Чаму? Яны ж самі прасілі.

 

–– Сам здзіўляюся. Можа, традыцыя такая…

 

— Вяртаючыся да “Знамёнкі” і літаб’яднання, дзе Вас абвінавацілі ў песімізме: што далей адбылося? Гэта неяк паўплывала на Ваш лёс?

 

— На мой лёс? Заўвага літкансультанта мінскай камсамольскай газеты? Я не рызыкаваў ні пасадай, ні партбілетам, не стаяў у чарзе на выданне зборніка вершаў, бо не было ў мяне ні пасады, ні партыйнага, ні нават камсамольскага білета — недзе згубіў (дарэчы, разам з хуліганскай п’ескай). Ды і вершаў, па вялікім рахунку, не было. Я, здаецца, тады ўжо не быў студэнтам Палітэхнічнага. Такое сацыяльнае зэро — каму я быў патрэбен? Гэта як у Жванецкага: “Паспрабуйце закінуць камара далёка-далёка…” (Смяецца.)

 

І потым, што значыць “паўплываць на лёс”? На мой лёс у свой час паўплываў тургенеўскі Базараў (як я захапляўся нігілістамі!), потым Андрэй Балконскі, яшчэ пазней Раскольнікаў з Алёшам Карамазавым. Старэйшы брат Андрэй з усім пакаленнем шасцідзясятнікаў паўплывалі. А тут Валкадаеў…

 

–– Здаецца, задаў Вам не вельмі разумнае пытанне.

 

–– Чаму? Пытанне разумнае, толькі што не да мяне. (Смяецца.)

 

–– Тады раскажыце, калі ласка, пра шасцідзясятнікаў — ведаю, Вы былі знаёмыя з Андрэем Вазнясенскім.

 

— З Вазнясенскім сябраваў брат Андрэй, які працаваў у львоўскай акружной газеце “Слава Родины”. А Вазнясенскага ў тое лета прызвалі на вайсковыя зборы і прыслалі “служыць” у ваеннай газеце. Тады яны пазнаёміліся і пасябравалі на ўсё астатняе жыццё. У паэме “Лейтенант Загорин” прататыпам героя (калі будзе да месца ў творчасці Вазнясенскага такі тэрмін) стаў брат. Гэтыя радкі, прынамсі, пра яго:

 

Я во Львове. Служу на сборах,

в красных кронах, лепных соборах.

Там столкнулся с судьбой моей

лейтенант Загорин. Андрей.

 

(Странно… Даже Андрей Андреевич, 1933, 174. Сапог 42.

Он дал мне свою гимнастерку. Она сомкнулась на моей

груди тугая, как кожа тополя. И внезапно над моей

головой зашумела чужая жизнь, судьба, как шумят

кроны… “Странно”, — подумал я…)

 

З Беларусі ў гэты “вайсковы паход” у “Славу Родины” быў пасланы паэт Алесь Ставер, ён таксама здружыўся з Андрэем. У рэдакцыі працаваў будучы празаік і драматург Аркадзь Пінчук — зямляк і Андрэеў сябар дзяцінства. Яшчэ сярод іх помню Рамана Кудлыка, украінскага паэта.

 

Я ў тое лета жыў у брата і яго жонкі Эны. Помню ў фарбах тыя вечары з Вазнясенскім у іх аднапакаёўцы. За журнальным столікам з каваю ды печывам сядзяць тры паэты, два ваенныя журналісты з жонкамі і... я, дзевяцікласнік з Васілевіч. Вядзецца гутарка на розныя тэмы, але найбольш распавядае Вазнясенскі. І вершы, вершы… Такі імправізаваны вечар паэзіі. І вось жа якая шчырасць: Вазнясенскі ўжо зведаў вар’яцкага поспеху ў перапоўненых залах, меў усесаюзную славу і сусветную вядомасць, а тут — сядзіць з кубачкам гарбаты (адзіным за ўвесь вечар!) на кватэры якогась гарнізоннага афіцэра і чытае вершы, якія чытаў у славутым Палітэхнічным, распавядае пра стасункі з Хрушчовым, пра Эрэнбурга і Шолахава, пра Пастарнака, пра Карбюзье і… Керанскага — пра людзей са свайго жыццёвага досведу. Пры гэтым у перапынках паміж вершамі натхнёна і, галоўнае, старанна, як звычайна людзі без асаблівага слыху, спявае разам з усімі… пад маю мандаліну!

 

–– Вы гралі на мандаліне?

 

–– Гэта быў мой першы інструмент, гітары яшчэ тады ў руках не трымаў… (Задумаўся.) Божа, як неўпрыкмет вершыцца жыццё — усіх іх ужо няма на гэтым свеце. Пра Кудлыка не ведаю, можа, яшчэ жывы...

 

Андрэй Захаранка і Андрэй Вазнясенскі. 1965 год

 

Выступленне Вазнясенскага ў Мінскай філармоніі. Злева направа: Алег Янчанка, ???, Андрэй Вазнясенскі,

Андрэй Захаранка і Алег Жак. 1976 год?

 

–– Цікава, што Андрэй Вазнясенскі мог расказваць пра Керанскага?

 

–– Ён сустракаўся з Керанскім падчас паездкі па Амерыцы. Той шкадаваў: “Эх, нарабіў Часовы ўрад памылак, уладу Леніну нізашто аддалі!” Такі, паводле слоў Вазнясенскага, бадзёры дзявяностагадовы амерыканскі дзед быў…

 

–– Вершы адзін Вазнясенскі чытаў?

 

–– Не-не, Ставер з Кудлыкам таксама чыталі свае, ані не бянтэжыліся прысутнасцю славутага масквіча. Аднойчы распачалі дыскусію пра нацыянальныя лёсы ў літаратуры… Запомнілася фраза Алеся Ставера, прамоўленая нібыта з гумарам: “Украінцы — нашы браты ў барацьбе з вялікадзяржаўным шавінізмам!” Казаў ён гэта, хітравата кідаючы позірк у бок маскоўскага сабрата па пяры. Тыя яго словы і сёння грэюць мне сэрца. І помню стрыманую рэакцыю Андрэя Вазнясенскага — інтэлігентная такая, крыху паблажлівая рэакцыя небажыхара. Ах, як тады, у век хрушчоўскай адлігі, касмічных перамог, футурыстычных спадзяванняў, касмапалітычных мрояў было неактуальна нейкае нацыянальнае пытанне!

 

А між тым, пад покрывам знешняга грамадска-палітычнага рэнесансу, пад міжвольным прыкрыццём яго прарокаў рабіліся дзікунскія, па сутнасці, справы. Рабіўся наступ на нацыяныльна-культурнае жыццё народаў імперыі. У піку нацыянальнай самаідэнтыфікацыі было абвешчана (ці яшчэ рыхтавалася абвестка — не помню) пра ўтварэнне так званай новай фармацыі — савецкага чалавека. Разбураліся і зачыняліся храмы, правілі баль камуністычны атэізм і нечуваныя, нават у параўнанні з пасляваенным Сталіным, ганенні на царкву. Адвесці вочы ад гэтага цемрашальства, як ні парадаксальна, дапамагалі стотысячныя стадыёны аматараў паэзіі… Камуністы хітра рабілі: раскрывалі кавалачак даху якой-небудзь царквы, што “не ўяўляла культурна-гістарычнай каштоўнасці”, нябесная вільгаць рабіла сваю справу, а тады яе зносілі як непрыдатную.

 

–– Мо не будзем пра сумнае, Мікалай Андрэевіч…

 

–– Не будзем. Тым больш час быў усё-такі па-свойму светлы… Дарэчы, Вазнясенскі падпісаў мне тады ж фотаздымак: “Коле с верой, с тревогой за него, с надеждой”. Алесь Ставер напісаў: “Слаўнаму беларусу Міколу Захаранку з пажаданнем высока несці нашу беларускю чэсць!” А на абароце другога здымка надпісаў свой верш “Рамкі”. Смелы па тым часе верш, нідзе тады, вядома, не надрукаваны:

 

Мяне заўсёды ўціскалі ў рамкі,

Вучылі з глупствам ладзіць і дружыць,

Каб не рыпеў я ад жыццёвай лямкі

І ўмеў, як кажуць, жыць — як набяжыць…

 

Мне хто са злосці, хто з любві казалі,

Каб меней чуў, каб меней бачыў я.

Не раз мяне бязлітасна каралі,

Ды пахіснуць не здолелі ніяк… і г.д.

 

Ува Львове. Стаяць: Мікола Захаранка, Раман Кудлык. Сядзяць: Андрэй Захаранка, яго жонка Элеанора,

Андрэй Вазнясенскі, Люся Пінчук, Алесь Ставер. 1965 год

 

— А пра трывогу чаму Вазнясенскі напісаў? Ці былі падставы для гэтага?

 

— Не ведаю. Можа, ён ўбачыў ува мне той злашчасны “песімізм”, што пазней і Валкадаеў? (Смяецца.)

 

–– Дарэчы, пра Валкадаева: Вы пасля яго крытыкі больш не наведвалі паседжанні літаб’яднання ў “Знамёнцы”?

 

— Зрэдку заходзіў, чаму не. Ды я й раней не надта хадзіў. Мы яшчэ наведвалі “літо” ў рэдакцыі “Вячэрняга Мінска”, бо там быў добры тэнісны стол. Хадзілі туды, як цяпер кажуць, больш тусавацца і прыкалвацца, чым вершы свае чытаць ды выслухоўваць ацэнкі. Мы былі таленавітымі і ганарыстымі маладымі людзьмі, якія пасмейваліся з графаманаў, думаючы, што ў нас ёсць падставы для гэтага.

 

Зрэшты, не літаб’яднанні пры газетах нас ядналі, — там жа процьма разнастайных людзей збіралася... У нас была свая тусоўка, якую мы стварылі, самі не заўважаючы, як. Неяк так нязмушана падабраліся па... сімпатыях ці што? Дый не былі мы пачаткоўцамі, у тым сэнсе, што ўсе, (апроч мяне!) былі гарадскімі па паходжанні. З культурным “інтэлігенцкім” замесам. Сярод нас не было людзей “ад станка” ці “ад сахі”. Не толькі літаратурай жывіліся. Былі і мастакі, і музыкі, і нават тэатралы. Саша Анціпаў, Юра Курганаў, Марык Шкляр, Наташа Татур, той жа Грыша Ттрэстма, Лёва Гендэляў, пазней Пеця Кошаль... І мы вучыліся адзін у аднаго ўсяму, чаму было трэба і не трэба! (смяецца). Напачатку мяне асабліва ўразіў Лёва Гендэляў. Ён быў не тое што літаратар-пачатковец (пісаў прозу), а сапраўдны літаратуразнаўца! Такіх вартых па глыбіні, назіраннях, і трапнасці аналізаў пісьменніцкай творчасці я датуль не сустракаў яшчэ. Ды і пасля Лёва не выпаў з шэрагу лепшых “вусных” крытыкаў. Шкада, што ён знік з майго далягляду недзе ў канцы 70-х.

 

–– Слухаючы Вас, можна падумаць, што літаб’яднанні наведвалі спрэс графаманы.

 

–– Вядома, не. Хадзіў жа Валодзя Някляеў.

 

— Вы разам хадзілі?

 

— Мы бачыліся, але блізка не сыходзіліся. Ён быў сур’ёзны, мы — не. Чамусьці нас насцярожвала такая яго сур’ёзнасць. Было відаць, што гэты хлопец мае на мэце зрабіцца “сапраўдным” пісьменнікам. Гэта выглядала крыху дэкларатыўна і для нас, маладых блазнаў, было непрымальным ўжо таму, што планаванне сваёй будучыні ў краіне пяцігодак вельмі выдавала на тое, што ты прымаеш правілы іхняй гульні. Мы ж разумелі паэзію як вольніцу ў краіне няволі.

 

Пазней, праз колькі гадоў, я прыемна здзівіўся, сустрэўшы Някляева аднойчы ў студыі на тэлебачанні. Я нейкі час працаваў пазаштатнікам у маладзёжнай рэдакцыі. Той раз рыхтаваў і вёў тэлеперадачу, якраз пра літаб’яднанне пры “Вячэрнім Мінску”. У дзень запісу я быў не надта ў “форме”, пасля дня народзін у… не важна, не помню, у каго. Прыйшло чалавек пятнаццаць “паэтаў” з літаб’яднання, і паміж іх Валодзя Някляеў. Такі разняволены светлавалосы прыгажун, упэўнены ў сабе, з бліскучай моваю. Пачынаецца тракт (папярэдні прагон), і Валодзя разам з Наташай Татур упэўнена бяруць лейцы ў свае рукі. На мае досыць млявыя пытанні бойкая Наташа адказвае вычарпальна і звыш таго. Валодзя падтрымлівае гутарку, але, галоўнае, чытае і чытае свае вершы “сапраўднага” паэта! Малайчына, думаю, Някляй, чаго хацеў, таго дасягнуў. Калі б не яны, я перадачу як піць даць запароў бы. А так — пайшла на “Чырвоную дошку” за мілую душу.

 

–– Вы ўжо неаднойчы прыгадвалі Някляева і ўскосна яго раман “Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без”. І хоць твор гэты не дакументальны, але, па сутнасці, гэта ж аповед і пра Вашыя маладыя гады…

 

— Ну, калі глядзець па часе, месцы дзеяння, па імёнах…

 

— Таго ж Кіма Хадзеева Вы ведалі значна лепш за Някляева, хоць ён і не прэтэндуе на нешта выключнае — у сваіх інтэрв’ю Някляеў кажа ўсяго толькі пра эпізадычнасць знаёмства з Хадзеевым. У Вас жа былі больш блізкія адносіны з ім…

 

— Я блізка сябраваў з Кімам Хадзеевым, але справа не ў гэтым. Я не магу сказаць, што раман Някляева выклікае ў мяне настальгію — а ён яе выклікае — толькі таму, што я сам жыў у той час і ў тым жа месцы з тымі ж людзьмі. Калі б я кіраваўся ўласнымі ўспамінамі, дык мог бы абурацца разам з некаторымі крытыкамі: маўляў, скажоная эпоха, скрыўленая карцінка свету! Але мяне прывабіла тое, што Някляеў зазірнў у мой час маімі вачамі, што настальгічная туга паэтычнай душы выманіла яго на сцежкі, па якіх хадзіў і я. Ён апеў у сваім рамане цэнтр Мінска, заселены ў асноўным людзьмі савецкай сацыяльнай перыферыі, задворкаў таго часу, “дзіўнымі людзьмі” ад Хадзеева да Освальда. Хаця — што казаць — сам ён на тых задворках ніколі трывала не пасяляўся, ішоў па магістральным праспекце, няхай сабе напачатку і разам з сябрамі-стылягамі. Ад гэтай дваістасці, дарэчы, уся перадузятасць ягоных крытыкаў. Прызнаюся, сам пачынаў чытаць раман з вялікім скепсісам. Але Някляеў вельмі парадаваў мяне, бо мог жа памясціць у раман і па-добраму кандовых беларускіх хлопцаў, сацыяльна ўладкаваных пісьменнікаў, з якімі вёў свой жыццёвы рэй. Паэт, відаць, адчуў, што ад іх бы сыходзіла паэзія з іншай інтанацыяй.

 

–– Разважаючы пра кнігу прозы, Вы чамусьці моцна націскаеце на вартасці Някляева-паэта…

 

–– У гэтай празаічнай кніжцы нейкім дзіўным чынам праявіўся паэтычны дар Някляева. Больш за тое, менавіта гэтая яго проза вастрэй, чым лепшыя яго паэтычныя творы, паказала ў Някляеве паэта. Не буду казаць пра нейкія хібы рамана — мастацкія, дакументальныя, гістарычныя — пра гэта шмат напісана ў інтэрнэце справядлівага і не. Але чым ён мне дагадзіў? Па-першае, раман пакідае адчуванне нейкага Сусвету. Мастацкі твор, калі ён мастацкі, павінен мець у сабе створаны Сусвет, які можа быць прывідны, фантасмагарычны, радасны ці трагічны, светлы, чорны, нават пачварны і непрыемны чытачу. У залежнасці ад гэтага разумны чытач кажа, падабаецца яму пісьменнік ці не, але не сумняваецца ў мастацкіх вартасцях твора. Не важна, які Сусвет — абы ён быў. Гэты “Аўтамат з газіроўкай”, так шчодра некаторымі аблаяны, пакінуў у ва мяне адчуванне прыемнага сусвету. Мне нават хочацца калі-некалі яшчэ і яшчэ зазірнуць туды. Бо я ўбачыў юнака, які ўстае на дыбачкі і, заглядваючы цераз плечы дарослых, дзівіцца, што яны робяць. І ў гэтага юнака — па сутнасці, у дзіцяці — позірк чысты, незамутнёны, ён і бачыць дзіцячае, а значыцца, паэтычнае. У гэтым паэзія і зачараванасць кнігі. Дарэмна вінавацяць Някляева, і дарэмна сам ён часам апраўдваецца, што, маўляў, гэта не дакументальны, а мастацкі твор. У яго ёсць апраўданне мацнейшае: “Гэта твор паэтычны, гэта мая паэтычная прыхамаць! Хто мае вушы, той пачуе”. Вось гэтую мастакоўскую прыхамаць я і ўпадабаў у яго кніжцы.

 

— Падчас нашых ранейшых размоў Вы казалі пра тое, што Хадзееў выпісаны Някляевым як цень. Як на Вашую думку, там усе цені, апроч бадай толькі равеснікаў аўтара рамана, хлопцаў з тэхнікума?

 

–– Там індывідуальна-дэталёва нішто не прапісана, ні адна рыса ні аднаго героя. Перадай словы аднаго героя іншаму — нічога не зменіцца. Гэта абсалютна не драматургічна. І калі дзівіцца з драматургічнага пункту гледжання, дык там няма герояў — там цені. Але ж у гэтым рамане свая драматургія — аўтарская. Гэта драматургія роздуму, інтанацыі, споведзі, памяці, настрою. Персанажы ў ёй не ствараюць сюжэту, яны існуюць лірычным фонам галоўнай дзеючай асобы — аўтара. Што датычыцца Кіма Хадзеева, дык ён настолькі цень, што нават выпадае з ансамблю астатніх ценяў. Магчыма, мне гэта кідаецца ў вочы праз добрае веданне “матэрыялу”.

 

— Я вось чаму спытаўся: а як бы Вы выпісалі Хадзеева? У Някляева атрымаўся даволі непрывабны персанаж…

 

— Мне падабаецца фармулёўка — “выпісаць Хадзеева”… (Усміхаецца.)

 

— Я меў на ўвазе — калі б Вы пісалі свой раман.

 

— Раман кшталту “Аўтамата з газіроўкай”?

 

–– Раман пра той час.

 

–– Тады, магчыма, мой раман увесь стаяў бы на Хадзееве. Гэта была б мая звышзадача. А выпісаць Хадзеева… Ён слаба падыходзіць на ролю службовага персанажа, які, як мастацкі сродак, мог бы паслугоўваць нейкім маім скурна-літаратурным мэтам — абавязкова перацёг бы коўдру на сябе. Хадзееў — асоба, магутная, інтэлектуальная, у яго быў сплаў эрудыцыі з моцным рацыянальным і філасофскім мысленнем. Але каштоўны ён быў для мяне (дый і для многіх іншых) якраз не эрудыцыяй — Хадзееў быў мысляром і меў сістэму, ён не проста ведаў філасофскія выкладкі — ён ведаў… Не, не так. Ён разумеў гісторыю і чалавечае апраўданне філасофіі. І яго мараль была выбудавана, вырашчана з гістарычнай маралі ўсяго чалавецтва. Пісаць пра Хадзеева — гэта значыць пісаць пра з’яву. Ён быў такі сабе шараговы, сціплы чалавечак-з’ява ўсяленскай культуры. На добры лад, пра яго трэба было б пісаць не ўспаміны, а жыціе, прычым у цыкле “Жизнь замечательных людей”.

 

— А помніце, як пазнаёміліся?

 

— Праз Пецю Кошаля. Я тады ў Палітэхнічным інстытуце вучыўся, а Пеця той перыяд жыў у Мінску. Што гэта азначала -- жыў? Ні жытла, ні радні, ні працы ў яго ў Мінску не было. І па-за Мінскам таксама. Але назваць яго бамжом нават міліцыя не рызыкнула б. Я б сказаў, Пеця Кошаль быў ганаровым госцем беларускай сталіцы. Ён чытаў вершы. Свае. Яго наперабой запрашалі ў госці ў “лепшыя дамы”. Я ўпершыню ўбачыў, як чалавек зарабляе сабе на ганаровае існаванне не знаёмствамі, не праз пасаду, не грашамі, не карпаратыўнай прыналежнасцю, не карпатлівай працай, а выключна талентам — голым, паэтычным, Боскім. Ну, як зарабляе? Амаль штовечар меў ён вячэру з выпіўкай і адданае шанаванне “філалагічных дзяўчат”, як ён называў сваіх прыхільніц. Пецю з Кімам пазнаёмілі агульныя знаёмыя. Не дзіва, што дзве такія адыёзныя фігуры не размінуліся — усё-такі Мінск цесны горад. А потым Пеця прывёў мяне на нечы дзень нараджэння, дзе быў і Кім.

 

Мінск, 1968 год. Злева М.Захаранка, крайні справа — Пётр Кошаль

 

–– Вакол Кіма Хадзеева збіраліся натоўпы людзей. Як Вы вызначалі сваё асабістае месца сярод іх?

 

–– Аніяк. Здаецца і ніхто не вызначаў сабе такога месца. Кім быў такі ўніверсум, што яго хапала на ўсіх. Там у асноўным дзейнічаў прынцып: чым больш нас, таленавітых і розных, тым весялей. Былі, вядома, людзі, якія не ўпісаліся ў айкумену кімаўскага ўплыву, рэдка — не захацеўшы, часцей за ўсё — не здолеўшы.

 

Анатоль Астапенка ў сваёй скандальна вядомай “Сіняй кнізе” апісвае Кімаву кватэру найперш як прытулак для п’яніц — паэтаў, мастакоў, музыкантаў… Не скажу, што ён маніць — кожны бачыць тое, што бачыць. Дый версія яго вымушаная. Па-першае, Кулон-Астапенка заангажаваны антыалкагольнай тэмаю сваёй кніжкі. Па-другое, фізік Анатоль быў “па-за гульнёй” у пераважна гуманітарнай стыхіі кімаўскага кола, там і яму было не цікава і з ім нікому не было цікава, апроч, зразумела, “выпіць”. Дый, магчыма, і той злашчасны зэдлік, якім раз’юшаны Кім рассёк Анатолеву галаву, вельмі моцна паўплываў на Анатолеў светапогляд. Дарэчы, з усёй адказнасцю заяўляю: ніякі гэта быў не зэдлік, а самы звычайны стул. І не за Анатолеву антыалкагольную прамову і высокамаральную заклапочанасць лёсам Кімавых “ахвяр”, як, забыўшыся пра яшчэ жывых (!) сведкаў, распавядае Анатоль, а пасля неабачлівай рэплікі, за якую “на зоне” не пакінулі б жывога, былы зэк Хадзееў гэтак узвіўся. Калі б не я адвёў у апошні момант караючую Кімаву дзясніцу, дальбог, свет не пабачыў бы “Сіняй кнігі беларускага алкаголіка”. (Смяецца.)

 

— Хадзееў жа быў старэйшы за Вас на дваццаць гадоў, і нягледзячы на гэта Вы менавіта сябравалі?

 

— І я, і ўсе, хто з маіх гадоў, менавіта сябравалі. Кім быў вялікі дэмакрат. Дэмакратыяй ад яго патыхала за вярсту. Тытунём і дэмакратыяй. А яшчэ ён быў геніяльны педагог. Добры педагог заўсёды сябар вучню, а мы былі каля Кіма вучнямі міжволі. За знешне турбулентнымі паводзінамі хавалася наша маладая цікаўнасць да ўсяго на свеце, якую Кім ахвотна запатольваў. Ягоную місію вучыць — не павучаць! — добра абгрунтавала ў сваіх лекцыях Юля Чарняўская, таксама Кімава вучаніца. Ён ахвотна працаваў на ўсіх нас, а мы ахвотна і няўдзячна карысталіся. Мяне, напрыклад, рыхтаваў да экзаменаў на філфаку ўсе гады вучобы па любым прадмеце — ад філасофіі да стараславянскай мовы. Кім абкладваўся падручнікамі, мы займаліся дзень, паўночы і паўдня, і я ішоў на экзамен. Той жа Анатоль Астапенка, таксама зведаўшы кімаўскага навучання, удала апісвае гэты працэс.

 

— І як здавалі?

 

–– Пасля кімаўскага тлумачэння я пачынаў разумець прадмет сістэмна, як адно лагічнае цэлае, ды яшчэ ў кантэксце іншых навук, і размаўляў з выкладчыкамі пра сам прадмет з вышыні гэтага разумення, а такое ў студэнцкім, у шкалярскім коле рэдка сустракаецца. Часцей за ўсё здзіўляў выкладчыкаў, асабліва, чамусьці, “страшных” — тых, што ў студэнцкіх колах лічацца “непрабіўнымі”. У мяне быў свой уласны крытэрый поспеху на экзамене — я дзяліў выкладчыкаў на “педантаў” і “мысліцеляў”. Педантаў цікавіць, што ведаеш, мысліцеляў — як ведаеш. У педанта, пры адносна неблагім веданні прадмета, я мог і на “траяк” напароцца. У мысліцеля, а гэта найчасцей — “страшнага”, пяцёрка была амаль гарантавана. Усё ж такая экспрэс-падрыхтоўка не гарантавала ведання факталагічных падрабязнасцей прадмета. Ведаючы прадмет, я не мог не ведаць, што азначае — “паказаў выдатныя веды па прадмеце”. Таму, атрымаўшы пяцёрку, выходзіў з аўдыторыі бачком, з адчуваннем лёгкага сораму, нібыта нешта ўкраў ці падмануў харошага, мілага чалавека.

 

–– Калі б Кім быў выкладчыкам універсітэта, як бы ён сам ацэньваў Вас на экзаменах?

 

–– Як ні дзіўна, ён цалкам стаяў на баку “педантаў”. Хваліўся, што “быў бы самым страшным і жорскім, і такім абібокам, як ты (гэта значыць — я), паратунку б не даў!” На што я адказваў: “Бадучай карове Бог рог не дае!” Але займацца са мной нават любіў. Казаў: “Якое задавальненне мець справу з таленавітым чалавекам! Колька на ляту ловіць!”

 

— Вы на “ты” былі?

 

–– Аж занадта… Помню, займаліся ў “Сабачым скверы”. Маладзейшыя ўжо не ведаюць, гэта на рагу вуліц Кірава і Леніна такі распівачны пятачок быў. Кім захоплена нешта апавядае, утаропіўся ў кніжку, нічога вакол не заўважае, я ціхенька залез на дрэўца над ім і маўчу. Нарэшце, убачыў, што мяне няма, заазіраўся, загукаў: “Колька! Колька!” Дадаў некалькі слоў недрукаванага тэксту, сабраў пад паху падручнікі і пайшоў дадому. Ён жыў тады побач, на Энгельса. Такія вольнасці мы дазвалялі сабе з Кімам…

 

–– А ён расказваў Вам пра свае няпростыя стасункі з уладаю?

 

–– Не толькі мне, ён усіх папярэджваў: “На вас, хто тут у мяне бывае, папкі з дасье у КДБ стаяць на палічцы”.

 

— Вас гэта не палохала?

 

— Наадварот, мы адчувалі гонар і прыемны прыліў юнацкага адрэналіну. І яшчэ было адчуванне ўласнай значымасці. Хто я такі, і раптам такая ўвага да мяне!

 

Дый КДБ цікавіўся мной яшчэ раней — у Васілевічах, падчас вучобы ў школе. У дзясятым класе я арганізаваў такі дыскусійны клуб, пад моднай тады шасцідзясятніцкай назвай “Я и время”. На яго збіраліся ўсе старэйшыя класы, (бо напрыканцы — танцы!), і настаўніцкі калектыў у поўным складзе. Прывезшы са Львова вялізны абярэмак вальнадумства і вальналюбства, я палка са школьнай сцэны абвяшчаў нечуванае. Напрыклад, параўноўваў Сталіна з Гітлерам (ці не сам дадумаўся?), чытаў, здаецца, тады яшчэ забаронены “Рэквіем” Ахматавай, абвінавачваў камсамол і чакаючых — “калі гэтая мура скончыцца і пачнуцца танцы” — камсамольцаў у крывадушшы з хлуснёю. Нават у рэальнасці пабудовы камунізму выказваў сумненні. А быў ужо Брэжнеў, паціху вярталіся савецкія строгасці.

 

Зараз смешна, а тады дырэктару школы было не да смеху. На ўроках гісторыі мяне рэгулярна выклікалі ў дырэктарскі кабінет, дзе спачатку ўшчувалі, пасля пагражалі, потым загадалі заўтра не прыходзіць у школу. Я стаяў упарта і непахісна, як той Овад Этэль Войніч. А тым часам у класе гісторык расказваў маім сябрам, які я ёсць вораг народа і злосны здраднік. На перапынку я, горды сабою, вяртаўся ў клас і замест чаканага захаплення маім гераізмам і розумам бачыў спачувальныя і насцярожаныя вочы аднакласнікаў і аднакласніц. Асабліва аднакласніц… Шумная была гісторыя, настаўнікі падзяліліся на два варожыя лагеры па прынцыпе “за” Колю Захаранку і “супраць” яго, сябры-аднадумцы мусілі пісьмова адракацца ад мяне, дайшло ажно да Мінска… Як у іх атрымалася гэта замяць без асаблівых для сябе і мяне страт, не ведаю. Я ніяк не пацярпеў за свой гераізм. Адно што не далі медаля.

 

–– Як гэта — не далі медаля?

 

–– Пераправілі гадавую пяцёрку па біялогіі за восьмы клас на чацвёрку, і яна пайшла ў атэстат. Ды плюс яшчэ дзве чацвёркі (між іншым, па рускай і нямецкай мовах — я ж кажу, што фізік!) — у выніку на срэбны медаль і не хапіла. (Смяецца.)

 

Я несур’ёзна ставіўся да жыцця…

 

— Ці былі ў атачэнні Хадзеева людзі, якія пасля сталі вядомымі?

 

— Тыя, хто ўжо займаўся сваімі справамі, напрыклад, Барыс Луцэнка або Анатоль Дзялендзік, шырока не афішавалі знаёмства з Хадзеевым. Кім быў “нарасхват” не толькі сярод студэнцка-вучнёўскай дробязі. Той жа Дзялендзік не заходзіў у кімаўскі вэрхал — ён браў каньячок і на белай “волзе” вёз Кіма да сябе дадому. І Валерыю Мазынскаму, калі яму далі віцебскі тэатр, таксама было не вельмі зручна каля Кіма хадзіць, хоць — трэба ведаць Валеру — той не надта зважаў, хадзіў па-ранейшаму. І той жа Валодзя Някляеў не мог быць там проста па вызначэнні — яго жыццёвая праграма наўрад ці супадала з кімаўскім жыццёвым стылем.

 

— Ці можна сказаць, што Хадзееў быў адзінокім?

 

— Ні ў якім разе! Ад гэтага жыццярадаснага халерыка меланхоліяй і не патыхала.

 

Мікола Захаранка і Кім Хадзееў

 

— Чамусьці ўспомнілася: калі Хадзеева не стала, нехта з яго блізкага атачэння напісаў, што пэўны час ён еў адно згушчонае малако, бо гэта здавалася яму і карысным, і смачным.

 

— На 50 капеек у дзень можна было няблага пратрымацца, маючы на ўвазе танны чорны хлеб, кільку, зельц, ліверную каўбасу і іншы студэнцка-бамжовы харч. Але Кім быў вялікі гурман, ён сабе такое не дазваляў. Перад выездам на сутачнае дзяжурства яму адкрывалі з вечара купленую банку згушчонкі, і ён, смакуючы ды нахвальваючы, нібыта кефір Панікоўскі, выядаў яе з паўбоханам белага хлеба… Хаця не. Адзін час у яго ў хаду былі кансерваваныя “субпрадукты”. Вялікая, мо літровая, бляшанка са шлуннем розных свойскіх жывёл, на выгляд — зусім як тушонка. Звычайна яму яе нехта з “кватарантаў” адкрываў і разаграваў… У той злашчасны ранак мы былі з Кімам удвух. Я толькі ўчора быў прыехаў, і яшчэ не ведаў усіх нюансаў прыгатавання гэтага новага сняданку. Кім захоплена і на поўным сур’ёзе паабяцаў пачаставаць мяне “выдатным дасягненнем савецкай харчовай прамысловасці”! І аўтарытэтна дадаў: “Гатуецца герметычным спосабам”. Потым схадзіў на кухню і вярнуўся працягваць размову. Яе перапыніў страшэнны выбух. Мы кінуліся туды, на кухню… На сценах і на столі раўнамерна размеркавалася субпрадуктовае клочча — сутачны паёк Хадзеева… Гуманітарны Кім, вядома ж, паставіў бляшанку на газ, папярэдне не адкрыўшы яе. Мне зрабілася смешна, а Кім, наадварот, зрабіўся сур’ёзны, нават неяк горка-сур’ёзны, і моўчкі зазбіраўся выходзіць. Часу гатаваць нешта новае не было, дый, мабыць, і не было чаго. Спазненне яму пагражала звальненнем з пасады, а гэтым ён не мог рызыкаваць. Адносіны ў нас ніколі не былі сентыментальнымі, але ў той раз у мяне зашчымела сэрца ад жалю.

 

–– А якую такую пасаду ён займаў?

 

— Пасаду стоража, вядома! Былы палітвязень і дысідэнт ніякай іншай пасады не мог мець па азначэнні. Ды і сторажам яму ўладкавацца было ой як няпроста. Не бралі праз “вялікі розум” — дыплом аб вышэйшай адукацыі і скончаная аспірантура фармальна забаранялі старажоўства. Таму час ад часу, у перыяд беспрацоўя Кіму пагражаў крымінальны артыкул за тунеядства і высылка “на сто першы кіламетр”. Асабліва падчас Алімпіяды — тады Кім на валаску вісеў.

 

Аднойчы, як зусім стала горача, ён — трэба сабе ўявіць! — каб пазбегнуць прымусовай высылкі, рашыўся на “дабравольную”. Да мяне ў Швабы. Я тады быў мастацкім кіраўніком у клубе, а месца дырэктара ў ім было вакантнае. Дамовіліся, што ён сходзіць у лазню, прыбярэцца, і мы паедзем у лагойскі аддзел культуры — “нанімацца”. Я яму, як суіскальніку дырэктарскай пасады, строга-настрага загадаў пастрыгчы пазногці і абавязкова прыбрацца ў які-небудзь гальштук. Кім добрасумленна ўсё выканаў… Праз тыдзень сустрэліся ў Лагойску, і я замест каларытнага, гордага савецкага бамжа-інтэлігента, якім у жыцці выглядаў Кім Хадзеў, убачыў бамжа смірнага, пацярпелага ад жыцця, у сціраным пінжачку, блакітнай, таксама добра пасціранай, але непрасаванай кашулі і пры гальштуку! Ад усяго яго маскараду павявала сіроцкім жабрацтвам. У кабінеце загадчыка аддзела культуры Кім пачаў сціпла распавядаць пра свае магутныя здольнасці, магчымасці і вопыт “у драматургічнай рэжысуры”. Загадчык, цудоўны далікатны чалавек, музыкант па прафесіі, адразу “раскусіў” нашу авантуру і, не ўмеючы груба адмовіць, папрасіў Кіма прыехаць праз тры дні “на зацвярджэнне ў першага сакратара райкама партыі”. Па жаху, які стаяў у яго ў вачах, мы таксама зразумелі, што ён зразумеў, і болей не сталі выпрабоўваць лёс… Я часам спрабую ўявіць, а што калі б у нас тады выгарала — і не магу. Адзін Бог ведае, чым бы гэта скончылася для Кіма і для мяне. Як бы я сумяшчаў увасабленне кімаўскай “драматычнай рэжысуры” з удзелам у штосуботніх бойках калгаснай моладзі, адзін Бог ведае. І якая роля была б пры гэтым у Кіма?.. Несумненна адно: экзатычная яго постаць на доўгія дзесяцігоддзі засталася б у народнай памяці Лагойшчыны.

 

У Швабскім лесе.

 

— Ён распавядаў што-небудзь пра тое, як сядзеў?

 

— Першая “ходка” ў яго за тое, што ва ўніверсітэце, дзе тады вучыўся, заклікаў Сталіна забіць, не больш, не менш. Дарэчы, маці ў Кіма была хоць і чэкісткай, але антысталіністкай, гэткая старая бальшавічка, з таго пакалення, якое ў выніку трапіла на іклы Сталіну. А другі раз — гэта якраз тая гісторыя, пра якую піша Някляеў у сваім “Аўтамаце”. Тады Кіму далі два гады. Якія ён успамінаў, дарэчы, як лепшыя гады жыцця. Пасля яго выхаду з турмы я з ім і пазнаёміўся — можа, недзе праз год.

 

–– Кажуць, у апошнія гады жыцця Кім быў ужо не той, што ў маладосці.

 

–– Я так не лічу. Здароўе не тое, энергетыка не тая, але асабовая сутнасць, душэўны тэмперамент ані не змяніліся. У апошні раз я бачыў Кіма, ужо зусім аслеплага, ён прыязджаў да мяне развітвацца… Яго прывёз Грышка Трэстман. Помню, мы сядзелі на кухні і з Грышам па чарзе чыталі мае апавяданні. Калі я скончыў “Забойства на вуліцы з прысадамі”, Кім — рэдка калі я такое бачыў — прыйшоў у нейкае ўмільнае захапленне, зазіраў у вочы і раз-пораз перапытваў: “Ну, як ты напісаў такое апавяданне?! Як можна было такое напісаць?!” А выходзячы, ужо ў дзвярах, урачыста абвясціў жонцы: “Женечка, поздравляю, Колька может умирать!” Маўляў, Колька сваю лебядзіную песню спеў і можа спакойна памерці. (Смяецца.) На жаль, “Женечка” не ацаніла пахвалу і нават крыху пакрыўдзілася. Калі яны сядалі ў машыну, я спытаў: “Кім, дык я геній?” На што ён ці то жартам, ці то сур’ёзна адказаў: “А ў цябе ёсць рысы геніяльнасці”. Потым падумаў і дадаў: “Але яшчэ не Караткевіч!” Гэта была мая апошняя з ім сустрэча.

 

— А з Караткевічам Вы былі знаёмыя?

 

— Я ўсё жыццё неяк інтуітыўна пазбягаў новых знаёмстваў. Мабыць, зараз думаю, маладушна баючыся абцяжарыць жыццё лішнімі адносінамі. Дарэмна, канешне. Ніколі ж потым не шкадаваў. Вось і з Караткевічам мяне хацелі пазнаёміць некалькі разоў, але я ўпарта адкручваўся. “Ну, што значыць — пазнаёміцца з Караткевічам? — аднекваўся. — Навошта мне фармальнае знаёмства з Караткевічам? Гэта як японцу сфатаграфавацца ля Калізея. Самамэта, не болей за тое”. І ўсё адкладваў да лепшых часоў.

 

–– Шкадуеце?

 

–– Раней, калі Караткевіч памёр, шкадаваў. А зараз, калі перарос яго гадамі, — чаго шкадаваць…

 

Апошняя сустрэча. Кім Хадзееў і Грыгорый Трэстман у гасцях у М.Захаранкі

 

–– Мне даводзілася чуць ад знаёмых Вам людзей, што вось ёсць такі таленавіты пісьменнік Мікола Захаранка, у якога даволі складаны лёс, праз які ён вымушаны жыць у правінцыі. Маўляў, нешта такое адбылося, праз што ён і апынуўся ў вёсцы…

 

— Маўляў, КДБ з уладамі мяне туды загналі? (Смяецца.) Ведаю такую пра мяне пагалоску. Не, яны памыляюцца. У тым, што жыву ў вёсцы, родную савецкую ўладу я абвінаваціць не магу, а калі б яна гэтаму і спрычынілася — толькі “дзякуй” сказаў бы. Проста я ў горадзе не магу жыць сапраўдным жыццём. У мяне, відаць, у гэтым сэнсе нечага не хапае ў галаве. Як можна жыць у вялікім горадзе напоўніцу? Пачынаць і заканчваць дзень, тыдзень, пару года, год; засынаць, прачынацца, начаваць і… адчуваць! Сябры-мінчане дзівяцца з мяне, а я на ўсе вочы дзіўлюся з іх. Я нават дзецям сваім не веру, мне здаецца, што яны прыкідваюцца, нібыта іхняе жыццё ў Мінску і ёсць іхняе жыццё. Употай я ўпэнены: каб жыць у Мінску і быць пры гэтым шчаслівым, трэба быць не зусім паўнацэнным. Такі вось я затоены вясковы расіст. (Смяецца.) Да таго ж у мяне з зорным небам свае адносіны, а якое зорнае неба ў Мінску? У горадзе я ніколі не змог бы пісаць. (А я чамусьці ўсё жыццё не пісаў, але ўсё жыццё меціўся туды, дзе можна пісаць, — смешна, праўда?) У вёсцы жыву, як у цэнтры сусвету. Невыпадкова ж не я да сяброў, а часцей яны да мяне прыязджаюць. І падазраю — яны ­­­едуць, каб даведацца, што на самой справе адбываецца ў свеце. (Смяецца.) І не таму, што я такі разумны, а таму што сяджу на высокай гары і ўсё бачу. У гэтым сэнсе я шчаслівы чалавек.

 

— Дарэчы, вось і Рыгор Барадулін увесь час вяртаецца думкамі ў родную Ушачу і кажа, што ўсё жыццё пражыў у Мінску нібыта ў камандзіроўцы.

 

— Ну, тады я ў больш выгодным становішчы, чым Барадулін: я ўвесь час дома.

 

–– З Вашага пункту гледжання, Мікалай Андрэевіч, стольны горад Мінск выглядае як правінцыя…

 

–– Во-во! Як да мяне, горад — правінцыя духа. Менавіта з майго вясковага пункту гледжання. Правінцыялізм — гэта не аддаленасць ад нейкага “цэнтральнага” месца, а ўспрыняцце гэтага месца цэнтрам адліку ўласных духоўных вартасцей. Мяне вельмі пацяшае ўмільны гарадскі снабізм, таму што паходжаннем ён… з вёскі. Карэнны шматпакаленны масквіч ніколі не будзе мераць сваё чалавечае значэнне маскоўскім паходжаннем. Укарэненая вясковая “ліміта” — вось у каго на знамені герб месцапражывання! Мае сябры-карэнныя мінчане, гм… — чамусьці ў большасці яўрэі — пры мне нават крыху саромеліся сваёй другаснасці адносна “прыроднай стыхіі”, да якой, на іх думку, я належаў у большай ступені, чым яны. Некалі паэт Грыша Трэстман у маёй прысутнасці наогул пакутваў комплексам непаўнавартасці праз тое, што мінчанін. Жартам, канешне.

 

А вось сябры-вяскоўцы, з досыць высокімі сацыяльнымі каардынатамі ў Мінску, тыя, што не разумеюць, чаму я сяджу ў вёсцы… Я ў думках пасяляю іх туды, адкуль яны выйшлі, і экстрапалірую іх лёсы назад у мінулае. Кім бы яны былі? І вельмі часта са здзіўленнем бачу — нікім. Іх упрыгожвае месца — што само па сабе добра. Але не дзіва, што яны не разумеюць.

 

— Калі Вы прыехалі ў Швабы?

 

— У 1974-м. Але да гэтага чатыры гады працаваў у вясковай школе на Гомельшчыне.

 

— У Вас жа быў тады выбар: жыць і працаваць ці на Лагойшчыне, ці на Гарадзеншчыне.

 

— Калі дакладна, дык на Смаргоншчыне. І мяне туды цягнула, бо геапалітычна там мне было больш утульна. Але ж не ў самой Смаргоні мне прапанавалі настаўнічаць — адтуль трэба было яшчэ на аўтобусе піліць і піліць. У такім выпадку Мінск стаўся б для мяне недасягальны. Я выбраў Лагойшчыну, каб быць бліжэй да Мінска.

 

— А навошта Вам было “бліжэй да Мінска”?

 

–– Калі казаць сур’ёзна, горад — гэта найперш прытулак культуры. Менавіта ў гарадах акумулюецца культура чалавецтва, па вёсках культура як сістэма не захавалася б. У Мінску я свой сярод сваіх, а ў вёсцы, у вачах мясцовага люду, і дагэтуль не тое, што чужы, але ўсё ж нейкі крыху экзатычны суб’ект.

 

–– Вашы браты па рамяству і па паходжанні жывуць у Мінску, працуюць, пішуць пра беларускае жыццё, не маючы асблівых праблем з “натуралізацыяй”…

 

— Не маючы праблем… Яшчэ дагэтуль, у большасці выпадкаў, беларускі пісьменнік — гэта той, што прыехаў з вёскі ў горад, паступіў у Саюз пісьменнікаў і атрымаў кватэру. І хай ён піша таленавіта, у тым ліку і на гарадскі матыў, але не загаілася яшчэ пупавіна адрыву ад вёскі. У нас што жывое — толькі парасткамі з глебы. Пісьменніцкія лёсы дагэтуль хімерычныя. Каб прафесійна далучыцца да кніжнага пісьменства, трэба вызваліцца з вясковага палону, пакінуць родныя сцежкі, убіцца ў горад і тады ўжо адтуль вяшчаць пра беларускае жыццё. З горада — пра вёску! Таму што да апошніх часоў беларускае жыццё мела вясковае начынне. А нацыянальна-беларуская ўласна гарадская літаратура толькі нараджаецца. Таму ўва мне варушыцца лёгкі скепсіс адносна пісьменніка, які, з’ехаўшы з вёскі, сядзіць у тым жа Мінску і ні ў жыцці, ні ў творчасці не можа пазбавіцца ад дваістасці свайго становішча. Здаецца, гэта Міхась Стральцоў пісаў пра сена на асфальце?.. Расейскаму пісьменніку ў гэтым сэнсе прасцей.

 

–– Чаму, як утварылася такое адрозненне ад суседняй братняй літаратуры?

 

–– Усё матухна гісторыя. У Расіі быў час усталявацца мастаку ў горадзе, там, калі ласка, як прыклад — Срэбраны век, узросшы на натуральнай гарадской глебе. Гэта не ў нас, а ў Расіі мог з’явіцца Пецярбург Дастаеўскага і Гогаля, ці Масква Гіляроўскага.

 

Наогул кажучы, у Беларусі літаратура не да канца яшчэ кніжная, бо ў параўнанні з рускай спазнілася, як мінімум, на стагоддзе. Беларуская славеснасць каранямі яшчэ блізкая да вуснай, фальклорнай традыцыі, літаратурна-кніжная традыцыя шмат у чым запазычаная. Я не кажу пераймальная, але не зусім яшчэ аўтэнтычная. У свой час запазычанай была і руская кніжная літаратура, ХVІІІ стагоддзе фармавалася пад уплывам у асноўным французскай і англійскай літаратур. Руская літаратура XVIII стагоддзя — гэта зусім яшчэ кволая літаратурка: Княжнін, Сумарокаў… Аднак у ХІХ стагоддзі яна, асіміляваўшы і арганічна засвоіўшы архітэктоніку і законы “кніжнага жанру”, зрабілася ўласна кніжнай і пачала існаваць менавіта як нацыянальная. У Беларусі не было XVIII стагоддзя ў гэтым сэнсе. І хоць беларуская літаратура згодна спрыяльнаму патрабаванню гістарычнага часу і пад культурна-прымусовым уплывам суседніх — найперш рускай і польскай — літаратур, даволі хуценька зрабілася кніжнай, аднак яна і дасюль яшчэ дарэшты не асімілявалась.

 

— А сучасныя маладыя? Пра іх наўрад ці скажаш — фальклорныя ці вясковыя…

 

— Так, літаратурны працэс ідзе, не спыняецца, усталёўваецца новы светапогляд, новая эстэтыка, напрацоўваецца новая традыцыя. На жаль, дасягненням у гэтай справе спадарожнічаюць выдаткі. Маладая ўпэўнена кніжная паэзія часам цесна суседнічае з другаснасцю, губляючы фальклорна-славянскую шчырасць, а засвоены ўрбанізм амаль мяжуе з касмапалітызмам. У нас ужо няма таго часу, які мела Расія, каб ужыць гэта на сваю нацыянальную карысць. Я ж кажу — спазніліся. Ды гэта ўжо гаворка не пра літаратуру.

 

Сярод маладых назіраю шмат таленавітых. Але шкада, што, аддаючы даніну тлумнаму нашаму часу, многія апынаюцца ў палоне так званага постмадэрнізму ды іншых плыняў, як яны там сябе называюць. Вось дзе воля графаманству! Гэта ўжо не дэкаданс, які таленавіта і плодна апяваў дэпрэсію — нават катастрофу — душы і грамадства. Гэта амаль фізіялагічная дэгенерацыя чалавечага духу і таленту, калі немач і бязмоўе ужо не хаваюцца сарамліва, а агрэсіўна выстаўляюцца напаказ, нечым нагадваючы мне бядотных гомасексуалаў, патрабуючых ушанавання і прылюдных шэсцяў. Апалагеты і канструктары постмадэрнізму не бачаць, як яны са сваімі канструкцыямі і маніфестамі жаласна выглядаюць на фоне двухтысячагадовай хрысціянскай культуры. Бездараў не шкада, бяздарнасць заўсёды ўладкоўваецца пад рознага кшталту маніфестамі. Шкада таленавітых, ім давядзецца марнаваць час і сілу на вызваленне ад аблуднага ілжэвучэння. І яшчэ не факт, што вызваляцца.

 

— Калі Міхась Скобла зрабіў анталогію “Краса і сіла”, адзін знакаміцейшы наш паэт сядзеў пасля і лічыў, колькі ў каго вершаў у той анталогіі. Я не магу ўявіць Вас за такім заняткам.

 

— Чаму, мне також было б цікава, як Скобла, харошы паэт і знаўца, ацэньвае маю асобу. Можа, я таксама лічыў бы, калі б Міхась наогул уключыў мяне ў свой спісак гонару.

 

А той найзнакаміцейшы паэт, відаць, нездарма падлічваў. Мабыць, яго Скобла бедна прадставіў, вось ён і ўзраўнаваў. Або закамплексаваў…

 

— Дый ён даўно ўжо лічыць сябе першым на Беларусі паэтам.

 

— У яго на гэта ёсць поўнае аўтарскае права. Згаджацца, што я сярэдненькі, ну, ніяк не выпадае паэту. Гэта як акцёру на сябе казаць, што я, маўляў, акцёрышка так сабе. Такая акцёрская сціпласць пакажа на яго прафесійную няздатнасць. Паэт — гэта вастрыня, гэта індывідыум. У ідэале кожны павінен употай лічыць, што ён — першы.

 

— А калі разумееш, што таленту бракуе?.. Калі быў жывы Анатоль Сыс, дык Барадулін разам з Някляевым казалі, што першыя не яны — Сыс першы. Гэта ж не пасмяротна было сказана.

 

— Барадулін з Някляевым велікадушныя людзі. Тым не менш у падмурку любога мастацтва ляжыць суб’ектывізм, інакш было б не мастацтва, а сацыяльная з’ява. Мастацтва — рэч індывідуалісцкая. Сярод паэтаў, як і сярод мастакоў, заўсёды былі і будуць спрэчкі, хто першы. Гэта неабходныя “выдаткі прафесіі”, не трэба звяртаць і ўвагі. Хай чалавек лічыць сябе геніем, хай гэта выглядае смешна, але мяне гэта не абурае. Аднак толькі ў выпадку, калі чалавек — мастак. Я абураюся, калі гэта кажа графаман. Бо ён будзе рэалізоўваць сябе за кошт іншых — таленавітых.

 

— А Вы, Мікалай Андрэевіч, які паэт? Першы?

 

— Не.

 

— Але ж Вы толькі што самі сказалі, быццам кожны паэт павінен лічыць сябе першым.

 

–– Дык першы ж Сыс! (Смяецца).

 

–– А-а, ну, калі так… Ведаю, што Вы некалі нават ліст Сысу напісалі…

 

— Аднойчы ў “ЛіМе” я выпадкова натыкнуўся на такі шэдэўр:

 

Начаваў я ў вуллі

пад крылом у пчалінае маткі,

пчолы казкі гулі,

трутні ноч

казыталі мне пяткі,

а пад раніцу твар

спаласнуўшы пчаліным гавенцам,

дзе мядовы аўтар,

перад маткаю стаў на каленцы,

каб дазволіла мне

пад крылом да вясны зімаваці.

Маці ўмёрла ў мяне,

хоць на зімку пабудзь маёй маці.

 

Тут цэлая касмагонія! Па адным гэтым вершы можна было меркаваць, што яго аўтар — паэтычная з’ява, а не проста паэт. Ён ходзіць па паэзіі, як па роднай хаце, — смела, вольна, нязмушана… Я тады не выцерпеў і напісаў яму захоплены водгук. Мне потым Галубовіч казаў, што Сыс, які даўно ўжо знаходзіўся ў сваім бядотным стане, хадзіў з тым лістом і ўсім паказваў — так рады быў. Я нават падазраю, што і свой зборнік ён назваў “Пчаліная матка” ці не пад уплывам маёй падтрымкі? Паэт жа не бачыць сам сябе.

 

–– А асабіста Вы сустракаліся?

 

–– Я бачыў яго толькі аднойчы, на апошнім перадраскольным пісьменніцкім з’ездзе, які вёў Чаргінец. Сыс, здаецца, з Федарэнкам, на хвіліну зазірнулі на “форум”, не прысядаючы. Толік Сыс акідваў нецвярозым позіркам публіку і з замілаваннем на ўсю залу усклікваў: “Ус-сіх ведаю!”

 

Пісьменнікі і пісьменніцы сядзелі, сарамліва апусціўшы галовы. І было ўражанне, што саромеліся не яго, а сябе. Самае ганаровае, што мелася ў кожнага — іх пісьменніцтва — не прыніжалася, не, а раўнялася з гэтым п’яным юродзівым, які прытым як пісьменнік не ніжэйшы, а роўны і вышэйшы за іх. Я і сам тады апусціў галаву ад шкадобы і сораму…

 

— Калі вярнуцца да пачатка нашай размовы: вершы Вы пачалі пісаць па-руску, а ці ўжывалі ў маладосці беларускую мову?

 

— Я вучыўся ў рускай школе. Чамусьці аднойчы ў восьмым класе рашыў паразмаўляць на беларускай мове. Гэта зусім не азначала — на мове бацькоў! Сам размаўляў і сяброў прымусіў. Гэта была экзотыка, бо размаўляць на беларускай мове сярод стыхіі жывой гаворкі ў палескіх Васілевічах яшчэ смяшней, чым, пажыўшы на канікулах у горадзе, першыя колькі дзён па прыездзе дамоў “русачыць”. Апошняму былі прэцэдэнты ў дашчэнту зрусіфікаваным дарослым свеце. У сем’ях і ў побыце гэта высмейвалася, але ўспрымалася як знаёмы гумарыстычны казус, як распаўсюджанае прытворства, ступень якога залежала ад густу і розуму прытворшчыка.

 

Але з беларускай літмовай я тады натыкнуўся на непераадолены і дасёння ў беларускай глыбінцы бар’ер. Так званая беларуская літаратурная мова, заснаваная на мінска-маладзечанскім дыялекце — гэта, па сутнасці, калі ўжывую, і ёсць мінска-маладзечанская мова. Як ужывую карыстацца ёю на Палессі? Як сёння нацыянальна свядомаму калінкавіцка-рэчыцкаму хлопцу размаўляць з роднай маткай на мове мінска-маладзечанскай маці?.. З якой нагоды?

 

Адзін мой сябар пісьменнік, зямляк-васілёвец штогод у Велікодныя дні тэлефануе і вітаецца: “Хрыстос васкрос!” Калі б я ў нашым з ім дзяцінстве вітаўся так на вуліцы ў Васілевічах, мяне б палічылі прыдуркам ці нават блазнам-кашчуннікам. У Васілевічах — Хрыстос васкрэс! Але мой нацыянальна-свядомы пісьменнік не чуе фальшы.

 

Моўная няшчырасць — гэта праблема кожнага не мінска-маладзечанскага мастацкага літаратара, але пра гэта ніхто ў нас не гаворыць. Нават мова герояў Мележа мусіць мімікрыраваць пад максімальна набліжаныя да літаратурнай мовы герояў Купалы і Коласа. Так гістарычна сталася, што ў сучасным выглядзе літаратурная (кніжная) мова — літаратурная і кніжная ў многім па дамоўленасці, а не толькі па культурна-духоўнаму праву. Няхай пацвердзіць святы Кірыла Тураўскі.

 

Не хачу, каб мяне палічылі моўным сепаратыстам. Усім не дагодзіш, і беларуская літаратурная мова павінна быць стырнавой мовай нацыі. Без яе не будзе нацыянальнай літаратуры і не будзе перспектывы ў нацыянальнай моладзі. І калі ўсё ж спадзявацца на тое, што беларуская мова некалі будзе сродкам зносін беларускага люду, дык без літаратурнай мовы — унармаванай, кніжнай, крыху ўжо мёртвай — не абыйсціся. А раптам цемра адыдзе і маладое пакаленне выжыве і падымецца? У Бога цудаў многа. І калі ў фантастычных мроях спадзявацца на Адраджэнне, дык толькі спадзяючыся на адзінае гучанне літаратурнай мовы, якая з цягам часу набудзе і свой дух, і жывасць, і натуральнасць ва ўсіх рэгіёнах. Мова ж мае ўласцівасць ажываць.

 

— А калі Вы пачалі пісаць па-беларуску і, як Вы кажаце, з якой нагоды?

 

–– У мяне хапала густу разумець, што я ўсё ж не валодаю ў поўнай ступені стыхіяй рускай мовы. А пісаць па-беларуску вымагала жыццё ў беларускамоўным культурным асяроддзі і ўсведамленне свайго асабістага месца ў ім. Я ж не мог усур’ёз прэтэндаваць на нейкае месца ў рускай літаратуры, а з часам зразумеў, што і права не маю. А да гэтага зусім не была для мяне відавочнай ісціна, што беларускі паэт павінен пісаць па-беларуску. Хоць спачатку па-беларуску пісалась вельмі марудна, бо руская і беларуская — розныя мовы, розныя энергетыкі. Я й сёння, калі хачу сказаць нешта злое, вострае ці надта “разумнае”, аўтаматычна пераходжу на рускую.

 

–– Між іншым ведаю, што Вы некалі пераклалі на беларускую мову паэму Андрэя Вазнясенскага “Ланжумо”, аднак гэты пераклад, зрэшты, не быў надрукаваны. У якім годзе Вы яго зрабілі?

 

–– Здаецца, у 1968-м. Яго перадалі сябры на рэцэнзію самому Рыгору Барадуліну. Мяне тады ў Мінску не было, і не ведаю, што сказаў Барадулін. Праз паўгода я з ім сустрэўся на рагу праспекта і Камсамольскай, набраўся смеласці, падышоў і назваўся. Барадулін неяк абыякавата сказаў пра пераклад, заўважыў, што ў ім ёсць русізмы, і… папрасіў прыносіць яму вершы. На тым і разышліся. А праз нейкі час у друку з’явіўся барадулінскі пераклад “Ланжумо”. Яны сябравалі з Вазнясенскім, і Барадулін па праву быў ледзь не афіцыйным у нас перакладчыкам Вазнясенскага.

 

–– І ўсё? Вы не пацікавіліся лёсам свайго перакладу? Не спрабавалі, улічыўшы заўвагі, дапрацаваць яго?

 

–– Ды не.

 

–– А вершы свае Рыгору Іванавічу аднеслі?

 

–– На жаль, таксама не.

 

–– Але чаму?

 

–– (Уздыхае.) Такі тады быў мой “творчы метад”. Сказаць па праўдзе, вершаў, годных вачэй Рыгора Барадуліна, у мяне на той час і не было. Я гэта сам разумеў. А дапрацоўваць пераклад штосьці ў галаву не прыйшло.

 

–– А як думаеце, шасцідзясятнік Вазнясенскі сапраўды бачыў правадыра рэвалюцыі і стваральніка савецкай улады такім, якім намаляваў у паэме “Ланжумо”?

 

–– Не ведаю, як пазней, а тады Вазнясенскі быў апантаны прыхільнік Леніна. Шасцідзясятнікі ж, яны як лічылі: Сталін — злачынца, а Ленін няздзейснены рамантык камунізму, маўляў, калі б не Сталін… Вось як пісаў Вазнясенскі:

 

Ленин — самое чистое деяние,

Ни насколько не замутнен.

Уберите Ленина с денег.

Он для сердца и для знамен.

 

Калі ён чытаў гэта ва Львове — мароз па скуры прадзіраў. Паэт-трыбун — так ён тады ўспрымаўся. Між тым сам верш ніяк мяне не пераканаў, што Ленін — “самое чистое деяние”. Маё ўспрыняцце Леніна было іншым, ды і ў паслухмяным народзе ўжо даўно не было пакланення правадыру. Вось анекдот таго, а мо ранейшага часу: дзед і баба трапілі ў маўзалей. Дзед кажа бабе: “Ты ж маўчы, баба, хаця нічога не ляпні”. А баба паглядзела на мумію, зажурылася, уздыхнула дый кажа ўголас: “Ленінка, Ленінка, і сам усох, і нас усушыў”. Бабу хоп пад мікіткі і павялі. Дзед ідзе ззаду і кажа: “Я ж табе казаў: не чапай чорта!” І дзеда — павялі…

 

У нас у сям’і, можа, па асцярожнасці, можа, па інтуітыўнай хрысціянскай чыстаплотнасці дзецям было забаронена прамаўляць “Ленін” і “Сталін” як непрыстойнасць, як “не ў хаце кажучы”. Мне і сёння пры выпадку, калі даводзіцца прамаўляць “табу” дзяцінства, міжволі хочацца замяніць яго якім-небудзь эўфемізмам.

 

–– Тады чаму ўзяліся перакладаць менавіта “ленінскую” паэму?

 

–– Трэба помніць, што, нягледзячы на нечуваную вядомасць, Вазнясенскі заставаўся напаўлегальным, у вачах уладаў, паэтам. А паэма “Ланжумо”, нягледзячы на мастацкую шчырасць, з’яўлялася своеасаблівым рэверансам у іх бок. А таму і мой пераклад меў шанс быць надрукаваным у Беларусі. Усё ж такі я быў хітраваты малады перакладчык. Ну, але дзякуй Богу, мой грэх па-бацькоўску ўзяў на сябе Рыгор Іванавіч.

 

–– Барадулінскі пераклад Вам спадабаўся?

 

–– У ім адчувалася рука моцнага майстра. Але мне здалося, надта вольна Барадулін абышоўся з рытмамі Вазнясенскага. Я сабе такіх вольнасцей па малалетству не дазваляў. (На час гэтай гутаркі Рыгор Барадулін быў жывы. – С.Ш.)

 

— Апроч Вазнясенскага, Вы нікога больш не перакладалі?

 

— Пятра Кошаля перакладаў. Пецьку падабалася, казаў: “Хорошо, здорово! А у меня скверно”. (Смяецца.) Яшчэ некага… Нават адзін кашчунны верш Антона Дэльвіга пераклаў. Помню першую страфу:

 

Аднойчы ранкам бог спрасна

Дыміў цыгаркай ля вакна,

І каб з нудоты чым заняцца,

Ён праз трубу стаў углядацца

У той забыты ім куток,

Дзе свеціцца зямля здалёк…

 

— Пісалі па-беларуску, а ў побыце на якой мове размаўлялі?

 

— Гэта маё вечнае шкадаванне і праблема. У мяне нават вершык ёсць:

 

Язык мой раздвоенный, как у змеи.

О, как двуязычие мучит.

Оно двоедушию учит… і г. д.

 

–– А Вам самому даспадобы Ваша проза?

 

— Я магу асцярожна выказаць нейкую сваю ўпэўненасць у літаратурнай вартасці маіх апавяданняў. (Усміхаецца.) Добрыя людзі мае вершы хваляць, але свайго цвёрдага ведання, што яны (вершы) таго вартыя, у мяне няма. А апавяданні нічога сабе, я іх, бывае, сам хвалю. Аднак чаму хвалю? — зноў таму, што добрыя людзі хваляць. Першае ж апавяданне, якое аддаў у “Полымя”, адразу было названа лепшым апавяданнем года. Дый астатнія, што прыносіў у рэдакцыю, успрымаліся з прыяззю.

 

— Але Вы гаворыце пра “Полымя” часоў Сяргея Законнікава?

 

— Так, усе “палымянскія” апавяданні былі надрукаваны пры Сяргею. Пры Мятліцкім я ўжо нічога туды не аддаваў. Ні з якіх там ідэйных памкненняў — проста не было чаго аддаваць.

 

— Ці можна гаварыць пра прататыпічнасць Вашых герояў і сюжэтаў?

 

— Назваць канкрэтныя асобы немагчыма, мабыць, мае героі — здані, прычым здані фальклорныя. Усё ж маё дзяцінства дый усё маё жыццё было фальклорна-песеннае, у гэтым сэнсе я даволі ўтульна ўладкаваўся — пражыў у песенным свеце. І вось гэтыя здані дзяцінства — дзядзькі, цёткі, іх гісторыі, лёсы, іх васілевіцкая гаворка — неяк праступілі ў маіх апавяданнях. Я празаік не празаічны — больш паэтычны… Скачу не ад рэалій побыту, а ад яго гучання.

 

Дарэчы, у адным чыімсьці інтэрв’ю з Някляевым я знайшоў нешта роднаснае: ён кажа, што пакуль не знойдзе інтанацыю, датуль пісаць не можа. Гэтак і я. Сто разоў будуць распрацаваныя сюжэт і характары, будзе відавочнай мараль — будуць ужо ўсе чыннікі, але пакуль я не ўнюхаю інтанацыю, тэмпарытм, я — амёба, я — бездар. А як толькі фраза затанцуе, усё — апавяданне гатовае, я толькі сяджу яго прапісваю. Я адно смакую інтанацыю — апавяданне пішацца само…

 

Зараз падумаў: калі мы з Някляевым кажам пра адно і тое незалежна адзін ад аднаго, значыць, абодва мы непадробныя мастакі! (Смяецца.)

 

— Наколькі ведаю, Васіль Быкаў цалкам распрацоўваў сюжэт — ён ведаў, з чаго пачне і чым твор скончыцца. Уладзімір Някляеў, калі пачынае пісаць, не ведае, што будзе далей — пішацца й пішацца. А Вы?

 

— Быкаў — раманіст, а Някляеў — я ж кажу — празаік “паэтычны”. Тое ж і ў мяне — як, напрыклад, я мог адпачатку ведаць сюжэт апавядання “Насланнё”? Я толькі заключны сказ ведаў: “З захаду зноў ішла навальніца, пачынаўся дождж, і шафёр уключыў “дворнікі” — гэта ўжо гучала ў галаве, я да гэтай фразы ўсё і вёў. Што ж тычыцца апавядання “Усё будзе добра”, дык гэта жоначка “прынесла” мне яго з крамы. Там, у краме, жанчыны абураліся учынкам дзяўчынкі Тані, маёй вучаніцы, дарэчы. “От, гадасць! — казалі яны, — з двоек не вылазіць, а людзей прадае”. Там ужо была інтанацыя! Як было не напісаць апавяданне, пачуўшы фразу: “Што ты рабёнка б’еш? Ты ў сельсавет заяві, а рабёнка біць не імееш права”. (Смяецца.) Усё было гатовае! Усё было ў букеце: іронія, сур’ёзнасць, замілаванасць, нават трагедыя. Заставалася толькі запісаць.

 

— Каму Вы ў сябе ў вёсцы першаму чытаеце тое, што напішаце? Жонцы Яўгеніі Міхайлаўне?

 

— Як ні дзіўна, менавіта ёй. І калі яна ўхваляе, тады я ўпэўнены ў напісаным, нават калі самому не надта падабаецца. У яе інтуіцыя моцная. Тое ж апавяданне “Зайбоства на вуліцы з прысадамі”, якое так спадабалася Хадзееву, я не задумваў як апавяданне. Проста ў мяне зламалася друкарская машынка, і я пачаў выпрабоўваць новую — друкаваў плыню свядомасці. Бяздумна аттарабаніў некалькі сказаў, перачытаў і заўважыў, што атрымліваецца нешта абяцальна цікавае. Паказаў жонцы, але ёй бязглуздзіца не спадабалася. Я стаў жартам “паляпшаць”. Гляджу: і сапраўды нешта афармляецца. Зноў прачытаў. Яна, не ведаючы, што я гуляюся, успрыняла прачытанае ўжо як апавяданне. Праўда, моцна раскрытыкавала. Тады я сеў і ўсур’ёз напісаў яго.

 

— А Вам, Мікалай Андрэевіч, не шкада, што маглі б напісаць болей, але не напісалі?

 

— Вось для мяне загадка: што значыць — многа напісаць і мала? Але я шмат якіх рэчаў, як цяпер кажуць, не даганяю. У дзясятым класе разумеў астраномію, затое, у адрозненне ад маіх аднакласнікаў-двоечнікаў, “не даганяў”, што такое — “клапаціцца пра неперарыўны працоўны стаж”, напрыклад… Што значыць — многа напісаць? Мастацтва не мераецца кілаграмамі… Верш Паўлюка Багрыма: “Зайграй, зайграй, хлопча малы” мне даражэй за ладную падборку ці кніжку шмат ой якіх добрых паэтаў! Здавалася б –прымітыўнае версіфікатарства, аднак нейкая няўлоўная слёзная нотка ёсць у інтанацыі… (Праўда, кажуць, што гэта ўжо не Багрым напісаў, ды ўсё роўна.) А гэтыя паліграфічныя меркі: маленькая кніжачка, таўсценькая кніжачка…

 

Апавяданне — гэта штучны тавар. Кожнага разу, калі саджуся пісаць, хачу атрымаць філігранна зробленую рэч, найперш рэч мастацкую. Тэма, ідэя, маральная нагрузка — усё гэта другаснае. Апавяданне толькі тады становіцца апавяданнем, калі яно само па сабе з’ява. Я маю на ўвазе вынайдзеную форму, вымаўленую мову, агучаную інтанацыю і — абавязкова — прысутнасць аўтарскага зроку. Калі гэта здзейснена, тады гэта завершаная рэч і прадмет мастацтва.

 

Аднак пісаць пры такіх патрабаваннях апавяданні адно за адным не хапае ні сілы, ні жыцця. Дый калі б пісаў болей, што б я з сябе большага выціснуў як мастак? Не Караткевіч жа.

 

— Такім чынам, цягі да будзённай літаратурнай працы ў Вас няма?

 

— Я баюсь чыстага ліста паперы. Мне вельмі цяжка сябе прымусіць сесць за пісьмовы стол і нешта пачаць, не ведаючы, што з гэтага атрымаецца. У мяне звышкрытычны падыход ужо да першага сказа. Я зневажальна, з нейкім зларадным гумарам гляджу на свае патугі і высілкі. Гэта потым, калі яно прапішацца-выпішацца і часткай цэлага адчуецца, калі ўсё зайграе і вынік засвеціць, тады толькі крыху супакойваюся. А так увесь час пераадольваю знявагу да самога сябе. Гэта мне заўсёды вельмі шкодзіла.

 

Усе сусветныя сюжэты ляжаць у інтанацыі, а інтанацыя — у душы мастака… Я скептычна стаўлюся да такога крытычнага аналізу пісьменніцкай дзейнасці, які ўжывае звароты тыпу: пісьменнік задумаў, пісьменнік захацеў паказаць. Па факту, магчыма, яно і так, але, з іншага боку, так не бывае — проста сеў ды задумаў! Перад тым нешта абавязкова павінна нарадзіцца. У пісьменніка нарадзілась задума, нарадзіўся сюжэт — так будзе правільней сказаць.

 

— А ў Вас зараз нічога не нараджаецца?

 

— Зараз у мяне столькі ўсяго гатова нарадзіцца, але паколькі ўсё гэта жывое, дык яго трэба яшчэ прылашчыць, гэта значыць, патраціць шмат энергіі, якой у мяне няма. Гэта як з найлепшым сябрам некалькі гадоў не бачышся, а сустрэнешся — і не ведаеш, пра што гаварыць. І даводзіцца адаптавацца, прыцірацца, знаходзіць агульную тэму для размовы. Так у мяне з літаратурай: сюжэты і інтанацыі намацаныя, але надта ўжо я аддаліўся ад іх, дый няма стымулу. Раней шмат якія стымулы яшчэ так-сяк дзейнічалі. Напрыклад, жаданне пабачыць апавяданне надрукаваным…

 

— Гэта раней?

 

— Раней… Стымулам была і нейкая няўцямная надзея на тое, што пішаш не ў стол, не на плоце, а ўліваеш сваё ў яе вялікасць літаратуру. Але сёння гэта ўжо не дзіва. Бо сама літаратура ў крызісе, яна сама сябе не адчувае… Зараз шмат хто не піша па гэтай прычыне, па прычыне бесперспектыўнасці — не адзін я. А ёсць і больш глыбокія прычыны, якія звязаны ўжо са станам чалавечай цывілізацыі. Тыя функцыі, якія літаратура арганічна выконвала як абавязковыя і неад’емныя, цяпер сышлі на нішто. Перарвалася повязь часоў. Я гэта адчуваю… Гэта ў XІХ стагоддзі можна было пісаць з упэўненасцю, што калі добра напісана, дык будзе з цікаўнасцю чытацца і ў ХХ-м. Існавала пераемнасць культуры. А зараз? Ці будуць мае апавяданні цікавыя праз дзесяць гадоў, прынамсі, маладым удзельнікам маладой літаратуры? — не ведаю, не ўпэўнены. Яны ўжо сёння могуць быць ім не цікавыя, і не праз літаратурную састарэласць ці занядбанасць маіх тэкстаў, а праз адсечанасць часу. Зараз, у шырокім сэнсе, маладым трэба думаць, як выжыць. І ўсяму свету трэба думаць, як выжыць.

 

Кажуць, творы праходзяць выпрабаванне часам. Можа, так раней і было. А зараз час такі нефундаментальны, што выпрабоўвацца ім — прыніжэнне для мастака.

 

Канешне, я ўтрырую, не так усё рэзка абразаецца. Ёсць яшчэ і чытачы, і пісьменнікі, і жывая сувязь паміж імі. Але раней мы былі звернуты да свету, мы былі на адным полі з Пушкіным, Тагорам, Сафоклам, Шэкспірам. Будучае было шматабяцальнае для нас. А зараз мы ўсе аднымі, даволі тлумнымі, сцежкамі топчамся…

 

–– Дарэчы, ведаю, што пра Вас ёсць артыкул у кнізе-энцыклапедыі “Памяць”, прысвечанай Лагойскаму раёну. Вы вядомы чалавек на Лагойшчыне?

 

–– Мабыць-такі, вядомы. Але, на жаль, не так, як Купала ці Гілевіч. Некалі стварыў дзіцячы фальклорны літаратурна-музычны гурт “Свяціца”, які многіх у Беларусі ўражваў. Дык, можа, таму? А іншыя ведаюць па несамавіта-вясёлых прыгодах маладосці… Не ведаю, чым больш я там вядомы.

 

–– Літаратурна-музычны… Музычны — зразумела, бо дзеці спявалі. А чаму яшчэ і літаратурны?

 

–– Яны ў мяне і вершы пісалі. І друкаваліся. Пераважна ў раёнцы, але было і ў рэспубліканскіх выданнях, і на радыё гучалі. Мікола Чарняўскі цэлую радыёперадачу пра маю “Свяціцу” зрабіў. З іх вершаў можна было б кніжку выдаць, калі б гэта сёння было можна...

 

— А Вы калі-небудзь пра нешта шкадавалі, што зрабілі так, а не гэдак?

 

— Столькі глупства зроблена! Адзінае, што подласці не рабіў і не здраджваў. Ды і то, Апостал Пётр зразумеў, што здрадзіў Настаўніку, ажно калі трэці певень прапеў… Мой певень пакуль што маўчыць, то і дзякуй Богу.

 

— А што новых зорак у небе не адкрылі, не шкадуеце?

 

— Адну зорачку я якраз адкрыў. Восеньскай ноччу ў 1974-м зірнуў на неба — а ў сузор’і Лебедзя “лішняя” зорка! У такіх выпадках у астраномаў прынята адразу тэлеграму даваць, а я пісьмо ў Маскву, у Інстытут імя Штэрнберга адаслаў, ды і то праз два дні. І атрымаў адказ: “Уважаемый Николай Андреевич, Вы действительно наблюдали вспышку Новой…” І далей ішоў спіс тых, хто таксама гэта бачыў і адразу даслаў тэлеграму: першымі былі два японцы, затым ішоў нехта з Сібіры… Так што, сваю зорачку я ўсё ж адкрыў. Але як і ў літаратуры, не надта парупіўся аб прыярытэтах…

 

— І ўсё ж удакладню напрыканцы: наколькі разумею па Вашым настроі, Мікалай Андрэевіч, наўрад ці Вы збярэцеся напісаць нешта новае?

 

— А ў мяне нічога не змянілася з узростам: усё жыццё я адчуваў сябе літаратарам, гэта быў перманентны стан душы. Пры гэтым я ніколькі не клапаціўся, каб сядаць за пісьмовы стол і гэта пацвярджаць. Я проста ведаў, што я — літаратар. Я і сёння не хачу абцяжарваць сябе ніякімі планамі і тэрмінамі. Абавязкова нешта яшчэ напішу, калі захочацца.

 

P.S. З Міколам Захаранкам я размаўляў у маі мінулага года, а ў снежні здарылася непапраўнае — памёрла яго жонка Яўгенія Міхайлаўна, тая самая “дзевяцікласніца з суседняга Ведрыча”... Прыміце спачуванні, Мікалай Андрэевіч. І трымайцеся.